19 دی: یک کارشناس مسائل دینی با بیان اینکه بدحجابی به معنای بی‌دینی نیست، گفت: من دیدم فردی در هواپیما نشسته مثلا خیلی هم حجابش از نظر من و شما بد است ولی دیدم زیارت عاشورا دارد می‌خواند
مهمان این هفته برنامه دستخط از خطبا و منبری های معروف کشور بود. وی از فضلای حوزه علمیه قم کسی که هم دروس دانشگاهی را در رشته الهیات تا مقطع دکتری تحصیل کرده و هم در حوزه علمیه یکی از بهترین ها بوده در پایه پنجم در رتبه مدیریت حوزه اول را کسب می کند و هدیه ای از سوی امام خمینی(ره) می گیرد و مسئول نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه سمنان را تجربه کرده عضو هیئت علمی جامعه المصطفی را بر عهده دارد و مدتی مدیریت شیعه شناسی جامعه المصطفی را برعهده داشته است.
به گزارش ایسنا ،متن کامل گفت‌وگو با حجت‌الاسلام رفیعی به شرح زیر است:
در خدمت حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر رفیعی هستیم که من بخش‌هایی از سوابق ایشان را در آغاز برنامه اشاره کردم البته نیاز به معرفی ندارند.
بسم الله الرحمن الرحین عرض سلام و ادب دارم خدمت شما و همکاران تان و بینندگان عزیز این برنامه بسیار پرارزش و فخیم.
سوال: اوضاع فرهنگی کشور را به عنوان کسی که هم حوزه را تشریف دارید هم دانشگاه را و هم با مردم ارتباط تنگاتنگ دارید چه طور می بینید؟
جواب: ببینید سوالی که شما می کنید در ارتباط با اوضاع فرهنگی باید شرایط و زمان و مکان و جاهای دیگر را هم با هم دید. مثلا شما فرض کنید که بیایید در حرم امام رضا بگویید حاج آقا اوضاع حجاب چه طوره؟ خیلی خوب است این جا حرم امام رضاست اگر مجموع بخواهیم بسنجیم با توجه به این فضای مجازی با این ماهواره با این تکنولوژی که امروز در اختیار است که ۴۰، ۵۰ سال پیش نبوده من نگاهم مثبت است کلیتش را.
سوال: در این چهار دهه بعد از انقلاب اسلامی به عنوان کسی که بالاخره در عرصه بودید تجربه کردید بعضی ها میگویند دین داری مردم کمتر شده بعضی ها می گویند بیشتر شده بعضی ها می گویند تناسب بین دین داری و ظواهر خیلی تناسب درستی نیست، این را چه طور ارزیابی می کنید.
جواب: این هم سوالی است که باید با توجه به شرایط مختلف سنجید. اولا مقایسه با قبل از انقلاب اصلا درست نیست این همه گوشی موبایل و امکانات و فضای مجازی و اینها که نبوده پس ما باید ببینیم اگر آن فرهنگ چهل سال پیش فرهنگ طاغوت و حکومت طاغوت بود با این امکانات چه می شد؟ یعنی آن صدا و سیما که حالا من تلویزیون نداشتم زمان طاغوت، سنی هم نداشتم بچه بودم ولی بعضا خانه همسایه ها می رفتیم می دیدیم که تلویزیون به هر حال رسمی ما آن زمان وضعیت مراکز فسادی که در همین تهران رسما باز بود مراکز مشروب و کاباره و جاهای دیگر ما همان حاکمیت را بیاوریم چهل سال این طرف بیاوریم. امروز اگر بود چه بود. پس با این مقدمه نتیجه می گیریم که ما در این چهل سال با مقایسه در دین داری به نظر من بهتر است ضمن اینکه شما دین داری را چه می گویید مقام معظم رهبری رفتند سال ۹۱ خراسان شمالی فرمودند این خانم های بد حجابی که شما دارید اشک می ریزند و به اصطلاح اینها ایشان در واقع به گونه ای خواستند بگویند به گونه ای دین داری است.
ببینید بنده فراوان با این افراد مواجهم. الزاما او که بد حجاب است فاسد نیست پدرش همراهش است همسرش همراهش است گاهی آمده جلوی من. من دیدم در هواپیما نشسته مثلا خیلی هم حجابش از نظر من و شما بد است ولی دیدم زیارت عاشورا دارد می خواند یعنی مقید است شما جرات دارید دست به طرفش ببر آنچنان در مقابل نامحرم موضع می گیرد، هویت دارد شخصیت دارد پس دین داری را اگر شما می گیرید این مسائل بله این یک اشکال کار است الزاما این بی دینی نیست.
سوال: چند درصد ممکن است به خاطر لجبازی با فضای سیاسی کشور باشد.
جواب: من بگذار سوال شما را با یک داستانی یک خاطره ای توضیح بدهم. ما یک شهری رفتیم هزار تا جوان جمع کرده بودند گفتند، آقای رفیعی اینها هیچ کدام نماز نمی خوانند شما برای اینها راجع به نماز سخنرانی کن شما باشید چه کار می کنید؟ بسم الله الرحمن الرحیم آیه بخوانم حدیث بخوانم اینها دبیرستانی بودند کتاب های دینی شان پر از آیه و حدیث است گفتم من سخنرانی نمی کنم خودتان بگویید علت اینکه نماز نمی خوانید چیست؟ عوامل را گفتند من روی کاغذ آوردم ۵۰ تا عامل شد دیدم عجب ما کجا سیر می کنیم من دو سه تایش را برای شما می گویم.
یکی شان گفت که بابایم متدین و نماز خوان است ولی مادرم را اذیت می‌کند بداخلاق است من از دین زده شدم اگر دین این است من نماز نمی خوانم ببین عامل را.
یکی گفت به خاطر بعضی از شما آخوندها می دانم از دین حرف می زنید ولی بد عمل می کنید من زده شدم.
یکی هم همین که شما گفتی گفت لجبازی با بعضی از برخوردهای مسئولان یا اختلاس ها و اتفاقاتی که می افتد یکی گفت ببین چرا ما را اذیت می کنید مگر خدا به این ۱۷ رکعت نیاز دارد، بگذار ما بخوابیم صبح راحت باشیم شما که می گویید ذرات عالم مشغول توحید هستند، حالا این ۱۷ رکعت من چیست تو که می گویی نه سودی برایش دارد نه ضرری.
خیلی جالب بود یکی گفت رفتم استخدام شوم تا مرحله آخر رفتم گزینش ردم کردند من نخواستم این نظام را، نخواستم این دین را نماز نمی خوانم. ببینید همه اینها این نماز یا آن حجاب را حالا حجاب من سوال نکردم چون بحث نماز بود گره می زنند به این امور. ما باید یک طوری برای مردم تفکیک کنیم بگوییم آقا دین بنده نیستم اصلا بنده فردا یک خطایی کردم فرض کن ببخشید پدر شما یک آدمی است که نظیف نیست به خاطر اینکه نظیف نیست شما حمام نمی روی. حمام برای خودت می روی پدرت این طور است چرا نماز را کنار می گذاری جالب است در این ۵۰ عامل یکی نگفت من خدا را قبول ندارم یکی نگفت نماز را قبول ندارم انکار نبود سستی بود کاهلی بود.
بگذارید یک نقدی به حوزه کنیم چه اشکالی دارد حوزه برای تربیت منبر برنامه منسجمی ندارد یا آن گونه که باید ندارد. یک اشکال کار این است، ابزار منبر خوب را در تحصیل حوزه ما در اختیار طلبه هایمان قرار نمی دهیم. سال ها اصول می خوانند اما آن درصدی که می آیند در عرصه منبر و سخنرانی این درصد پایین است.
نکته دوم این است که در ارتباط با منبر باید خود دوستان هم زحمت بکشند ما که این دوره ها را نرفتیم الان ممکن است آقایان حوزه بگویند خود شما کجا دوره دیدید حاج آقا عالی کجا دوره دیدید حاج آقای حسینی قمی کجا دوره دیده خودتان در این عرصه ورود پیدا کردید. بله یک بخشی اش هم به خود ما برمی گردد که ورود پیدا کنیم به این عرصه و کوتاهی نکنیم و انتظار جمعیت‌های انبوه نداشته باشیم نه ولو پنج نفر ده نفر از خانه خودمان شروع کنیم این قصه را و در واقع اندک اندک رشد کنیم من یک وقت خدمت آیت الله عظمی نوری همدانی بودم منبر رفتم بعد از اینکه تمام شد ایشان فرمودند که من با شما کار دارم. ایشان فرمود که آقای رفیعی من قبل از انقلاب منبر می‌رفتم حتی اوایل انقلاب فرمودند مرحوم آقای فلسفی پای منبر من می نشست من هم پای منبر ایشان با هم منبر می رفتیم بعد که منبر من تمام می شد من در مسیر که با ایشان می آمدم می گفتم خب نقدی چیزی، گفت اول خوبی هایت را می گویم چرا نقد کنم شمرده صحبت می کردی اینها به اصطلاح نقاط مثبت بود. اما نقطه منفی اش این بود که خیلی مطلب ریختی در این منبر مخاطب نمی تواند هضم کند بعد ایشان فرمود که حرف شما فرمودند ما همیشه در مورد منبری های به نام این مشکل را داشتیم که کم بودند. خدمت آیت الله عظمی سیستانی رسیدم در نجف ایشان فرمودند که بروید شماها در قم مدرسه الواعظین راه بیندازید گفتم یعنی چه فرمود یک مدرسه ای راه بیندازید واعظ تربیت کنید. خیلی حرف است یک وقتی خدمت مقام معظم رهبری هم من این را گفتم ایشان فرمودند که من که سال هاست که دارم تاکید می کنم روی این نکته که تربیت واعظ و سخنران منتهی، نه به آن شیوه هایی که الان دارد انجام می شود همین روشی که من عرض کردم یکسری فضلای حوزه جمع بشوند و افرادی که الان منبری به نام هستند، بنشینند اینها را پرورش بدهند.
سوال: احساس می شود بعد از انقلاب یک فاصله ای ایجاد شده یا اینکه این قدر در واقع درگیر کار اجرایی شده روحانیت، ما یک مقدار فاصله گرفته از مردم این واقعا درست است یا خیر.
جواب: شما درون نظامی قرار دارید که مخالفید با آن قرار دارید طبیعتا یک طوری حرف می زنید شما در یک نظامی قرار دارید که در راسش شاه است طبیعتا نوع سخن شما و بیان شما فرق می کند با نظامی که خودتان در آن قرار دارید شما در نظامی قرار دارید که در راس آن ولی فقیه است. بله اگر منظور شما نقد است من قبول دارم باید این اتفاق بیفتد امروز هم و ما این کار را می کنیم آن هم نه به صورت کلی که ما بیاییم بگوییم دولت فلان است، فلان وزارتخانه فلان است نه شما می خواهید به نظام بانک یک ایرادی بگیرید امروز. اینکه کلیتش بگویید کل نظام و بانک ها ربوی است کل اینها آقا مردم می گویند ببخشیدا چهل سال است این نظام را شما دارید اداره می کنید افرادی هم جمع شدند امام اینها را تعیین کرد. رفتند نشستند تعریف کردند بانک داری اسلامی را شما طلبه ای که دارید کل این نظام را زیر سوال می برید یک بار اصلا خواندی آن را. من عرضم این است ممکن است افرادی خوش شان بیاید از این نوع بیان اما من نمی پسندم اگر هم قرار است نقدی بشود نقد عالمانه باشد با راه حل باشد. مثلا بگوییم حوزه مقصر است، ائمه جماعات مقصرند من یکی از اشکالات عمده همه مان را اول خودم این را فرافکنی می دانم یعنی می خواهیم بی نمازی بچه هایمان را گردن مسئولان بیندازیم بی حجابی شان را گردن مسئولان بیندازیم کم کاری شان درس نخوانده شان را نه آقا شما خود خانواده چه کار کردید و لذا باید نقد منصفانه باشد من حرفم این است. انصاف را در کار به کار ببریم.
سوال: گفتید سلامت فکری و تقید شرعی یکی دیگر از ویژگی های انقلابی گری است یعنی یک فرد انقلاب هیچ گاه حاضر نیست مرزها را بشکند و در تفکر او هدف وسیله را توجیه نمی کند و تقید شرعی در تفکر انقلابی جایگاه مهمی دارد. چه قدر ما رعایت میکنیم همه مان به عنوان کسانی که مدعی انقلابی بودن هستیم؟
جواب: گاهی اوقات کارهایی که انجام می دهیم در واقع همان هدف وسیله را توجیه می کند می گوییم چون هدف ما این است پس این اتفاق بگذار بیفتد. من یک مثال ساده بزنم یک بنده خدایی یک مشکل سیاسی داشت یک جایی یک مشکل اخلاقی هم یک جایی داشت، می گویم آقا ببین من این مشکل را از شما دارم یا سکوت می کنی اینجا یا... این می شود عدم تقید شرعی یعنی من گرو کشی کردم انقلابیون باید این توجه را داشته باشند اگر قرار است مثلا فلان دولت را نقد کنند دولت اصولگرا یا اصلاح طلب دیگر اره نگذارند پایش ببرند بروند جلو .بگذارید یک خرده شفاف تر بگویم ما در نقد دولت های گذشته واقعا این همه را ما از دم باید بزنیم برویم؟ یعنی هیچ نبینیم مثبت‌ها را پس چه کسی این کشور را اداره کرده چه کسی این امنیت را برقرار کرده این آقا اگر بد است چرا شما تاییدش کردید چرا گذاشتید کار را ادامه بدهد چرا با او برخورد نکردید. گاهی از اوقات الفاظ و واژه های تند انقلابی آن ضربه می زند به انقلاب به اندازه همان ضربه هایی که ممکن است یک ضد انقلاب بزند.
سوال: حالا اگر من اشتباه می‌گویم شما تصحیح کنید روش آقا هم همین است یعنی وقتی روش حضرت آقا را نگاه میکنیم بعضی‌ها فکر می کردند بعد از خلاصه درگذشت و رحلت آقای منتظری پیام ساده .... ولی چه پیامی را حضرت آقا برای ایشان صادر کردند یا خیلی های دیگر.
جواب: بله من یادم است ایشان وقتی اصفهان رفتند حضور آقا در اصفهان در شرایط بسیار سختی بود. جریان های سیاسی که آن مرحوم آقای طاهری ایجاد کرده بود و قصه هایی که به پیش آمده بود بعضی ها می گفتند آقا رفتنش در آنجا اصلا صلاح نیست وقتی رفت اصفهان از جمعیت منفجر شد که خود آقا فرمودند که بعضی از این آقایان به من گفتند که آقا ما فکر نمی کردیم این قدر جمعیت حضور پیدا کند در اصفهان در استقبال از شما و آن جریان های سیاسی که آنجا بود.
بله مشی ایشان این است شما ایشان را ببینید برای ید الله سحابی هم پیام داد مگر نداد؟ منتهی یک نکته ای که است ما خیلی از اوقات در جامعه برخورد می کنیم با عزیزانی که دلسوز هم هستند خیلی آدم های خوبی هم هستند اما گاهی در این قصه جلو می زنند از فقیه.
سوال: می‌دانید چه میگویند، میگویند آقا که نباید بگوید ما باید بگوییم.
جواب: می گویند محذور دارد. در صورتی که من بعضی از این اتفاقاتی که افتاد من یادم است یک اتفاقی یک وقتی در قم افتاد برای یکی از آقایان. حرم حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از آقایان سخنرانی داشت و بالاخره مهر پرت کردند و اینها.
سوال: آقای لاریجانی.
جواب: بله همان روز عصرش چون من داشتم زنده گوش می کردم سخنرانی را دیدم به هم خورد. آمدم خانه و یک آقایی آمده بود برق منزل ما را تعمیر کند زنگ خانه مان خراب بود. آمد و خلاصه همین طور که کار می کرد گفت، آقا رفیعی خوب انجام دادیم امروز را فهمیدم جزو آنها بوده گفتم چه کار کردی گفت مهر را پرت کردیم و فلان... گفتم خیلی بد کاری کردید. اولا حرمت حضرت معصومه را شکستید حرم بوده ثانیا راهپیمایی ۲۲ بهمنی که منشأ وحدت است خراب کردید فردا در رسانه ها می گویند در قم در راهپیمایی ۲۲ بهمن یک اتفاقی افتاده است.
سوم مسئول یک نظام بالاخره رئیس یک قوه است نقد ممکن است داشته باشیم اما شما آمدید در واقع حرمت یک جایگاه را شکستید آقا زیر بار نرفت تا مقام معظم رهبری در یک سخنرانی اشاره کرد فرمودند حرکت قم اشتباه بود. آمد گفت آقا خوب گفتید شما ما اصلا توجه نداشتیم به این نکته. ما گاهی در جامعه مواجه با این طور قصه ها هستیم ولذا گاهی از اوقات این طور کارها عقب می اندازد ما را از اهداف مان در انقلاب ضمن اینکه احساس پاکی است یعنی برخاسته از یک احساسات پاکی است اما حساب شده عمل نمی شود.
سوال: یک دریچه ای باز کردید که من برسم به مسائل سیاسی روز چه طور می بینید فضای سیاسی کشور را تقریبا سه ماه از ریاست جمهوری آقای رئیسی گذشته به عنوان یک خطیب و طلبه توانمندی که هم مدرس دانشگاه هستید و هم حوزه و هم بین مردم هستید چه طور می بینید این حرکتی که در این سه ماه آغاز شده فرصت ها و تهدیدها را.
جواب: امید در مردم زیاد شده امیدوارم که این امید به یاس تبدیل نشود یعنی واقعا مسئولان از این پتانسیل امید استفاده کنند. خیلی از مردم می گویند آقا قصد خیر است می بینیم تلاش می کنند زحمت می کشند جمعه شان را می زنند مسافرت می روند، این طرف آن طرف دارند تلاش می کنند. منتهی کشور ما یکسری مشکلات مبنایی دارد که به شخص رئیس جمهور و تغییر دولت برنمی گردد. ضمن اینکه من قبل از اینکه آقای رئیسی بیایند سر کار دولت قبل هم شما سخنرانی من را در بیت گوش کرده بودید، نباید به گونه ای عمل کنیم که در چهل سال رکود بوده الان قرار است مثلا یک جهشی اتفاق بیفتد؛ نه این حرکت رو به رشد بوده به عبارت دیگر من همیشه به دوستان می گویم شما وزارتخانه ای بسنجید. کار به دولت نداشته باشید دولت منظورم شخص رئیس جمهور. شما ببینید اول انقلاب برق ما را با الان بسنجید مخابرات ما را با الان بسنجید.
سوال: شما اشاره کردید بعضی از این احساسات، احساسات پاک است ولی خودش را بد نشان می دهد مثلا سر قضیه اظهارنظری که حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی انجام دادند و بعضی ها به نظر من اخلاق را زیر پا گذاشتند و خود آقای رئیس جمهور تلفنی با ایشان صحبت کردند و معلوم بود که ایشان به نوعی دارند دلجویی می کنند و با این صحبت به نوعی آن حرکت خطا را که منتسب هم به دولت نبوده ولی به ایشان در مقام رئیس جمهوری.. اینها یک ذره آدم را می ترساند که نه همه اش از سر احساسات پاک نیست یعنی ممکن است یک خطاهایی باشد که خسارات جبران ناپذیری داشته باشد.
جواب: من کاری با آن بخش ندارم ولی مثل قصه آیت الله صافی یک کسی که سابقه ایشان را می داند، از انقلابیون قدیم ، شورای نگهبان مورد اعتماد امام و مدافع نظام .تمام صحنه های این چند سال در انتخابات در مسائل مختلف و ... یک دیدگاهی دارد دیدگاهش را مطرح کرده آن هم نیامده با یک شبکه خارجی مصاحبه کند نیامده با یک شبکه ضد انقلاب مصاحبه کند؛ نه آقای رئیس قوه ای آمده پیش ایشان رئیس مجلسی آمده ایشان می گوید به نظر من مثلا این اتفاق باید بیفتد و این مسئله باید انجام بشود. من به نظرم حالا ممکن است بعضی ها نپسندند نظر ایشان را اشکالی ندارد. اولا رده را باید ملاحظه کرد. مرجعیت است، جایگاه ایشان راباید نگاه کرد. کسی که می خواهد یک حرفی را بزند ملاحظه کند و بعد با یک توجهی. با احترام مثلا لذا این اتفاق نیفتاده به خاطر همین هم به هر حال دولت خودش موضع گرفت و هم علما، مراجع همه رفتند محضر ایشان؛ چون واقعا آقای صافی، من ارتباط دارم با ایشان. خدمت شان زیاد می رسم. ایشان یک شخصیتی است که مخالفا لهوا واقعا هوای نفس نیست .یک دیدگاهی به نظرشان رسیده است.
در بحث سیاست خارجی هم من خیلی نمی خواهم ورود کنم چون خیلی تخصصی ندارم در این قصه، ولی به نظرم می رسد که آنچه که جناب آقای رنجبران تبلیغ و ترویج می شود بیش از آن چیزی است که وجود دارد. ما اولا با همه دنیا ارتباط داریم با همه دنیا بارها اعلام کردیم مشکل نداریم ما زور نمی پذیریم ما نمی خواهیم کسی ما را خار کند ذلیل کند.
سوال: قطعا هم من فکر می کنم شما که بیشتر می شناسید آقا صافی را ایشان هم منظورشان این نبوده. احتمالا منظورشان این بوده از دریچه هایی که پیدا می شود بشود به درستی با حفظ اقتدار کشور استفاده کرد.
جواب: نه حضرت آیت الله صافی اگر فرمودند یقینا این است و بعد هم شما یک گروهی از وزارت خارجه بعد از این ملاقات می‌رود محضر ایشان و می گوید آقا بفرمایید مثال می زنم نظر شما چیست نه اینکه شما بیایید در روزنامه و جایی یک چیزی بنویسید که لطمه بزند به این جایگاه مرجعیت و آن طور بشود. نه آقا ایشان یک مطلبی فرمودند یک مرجعی با یک قرن عمر حقش این است اگر نقدی هم هست یک گروهی از وزارت خارجه بلند شوند بیایند نظرات ایشان را سوال کنند و توضیح هم بدهند. ببینید ما تا اینجا پیش رفتیم و اینها این طور می گویند چه بسا آن توجیه را بکنند خود ایشان هم بفرمایند که نه این قسمت نه، این جا را اعتماد نکنید.
سوال: نگاه می کردم یک مناظره ای شما کردید با یک بنده خدایی که حالا در لباس روحانیت نیست و خلع لباس هم شده و خیلی بازخورد مثبت داشت این مناظره و واقعا خودتان پیش قدم شدید اثراتش را می خواهم بگویید که چه طور بود.
جواب: ما کار با شخص ایشان نداریم کلا حوزه فضای مجازی الان دارند عده ای القای شبهه می کنند. بعضی هایشان آن طرف آب هستند روشن است می خواهند مبنا را بزنند نه با شیعه کار دارند نه با اهل سنت با اصل اسلام کار دارند اصلا به دنبال پوچ گرایی هستند و می خواهند بگویند. دین و خدایی نیست به مسیحیت هم کار ندارند با آنها کار نداریم. یکسری عزیزان داخل کشور ما فالوورهای زیادی دارند جوان ها را هم جذب کردند می خواهند یک حرف های نویی بزنند شاید قصدشان خیر است مثلا می گویند با این حرف نو یکسری افراد را جذب کنیم به خودمان. اینها تا آنجایی که این حرف ها با مبانی منافات نداشته باشد عیبی ندارد به هر حال بزنند مبناست دیگر نوع حرف را مبنا اشکال ندارد قرآن را قبول دارد خدا و روایت را قبول دارد نماز را قبول دارد اما نوع بیانش مثلا به این روش است. اما آنجایی که به مبنا لطمه می زند ما نمی توانیم سکوت کنیم.
گفتگوی من با آن موردی که شما اشاره کردید احساسم این بود که این مبنا را دارد لطمه می زند یعنی شما در یک مبنایی یکی می آیی می گویی حرفم قشنگ است دیگر به هر حال مخصوصا بعضی وقت ها دیگر روانشناسی هم طرف در کار دارد که چه طور حرف بزند وقتی می گویی که خب پیامبر ما که برای دنیا نیست برای آخرت هم هست وقتی که ما از دنیا رفتیم پیامبر می نشیند ساکت می نشیند؛ نه، می آید جهنم را نگاه می کند ای وای اینها امتش هستند یکی یکی با اینها حرف می زند صحبت می کند از جهنم بیرون می آورد اصلاح می کند هدایت می کند و به بهشت می برد، ببینید نتیجه این فکر چه می شود. نتیجه این فکر می شود جنابعالی دنیا را تعطیل کنی بگویی خب آن طرف یک کاری می کنیم درصورتی که ما شاهدی برای این حرف نداریم. ما روایات و آیات مان می گوید اینجا روز عمل و آنجا روز حساب است آقایی که شما یک حرفی می زنی که با ده ها آیه قرآن مخالف است با صدها آیه قرآن مخالف است. من که نمی توانم سکوت کنم در مقابل این حرف شما می آیی یک اسلام رحمانی معرفی کنی وضو را زیر سوال می بری، دین را زیر سوال می بری وقتی فریاد می زنی آقا حر با آن همه خطا بخشیده شد شما چرا آقا. ما خودمان صد تا روضه برای حر تا به حال خواندیم. من قبول دارم حر بخشیده شد اما حر سرش را پایین انداخت حر عذرخواهی کرد حر جبران کرد اما آنجایی که مثل عبیدالله حر جعفی عذرخواهی نکرد و امام حسین را تنها گذاشت امام طردش کرد شما با این طرح این موضوع می خواهی چه کار کنی. وقتی شما می آیی به یک گونه ای انکار می کنی عذاب و عقاب را طبیعتا افراد جریح می شوند به گناه. من نشستم روی تریبونی که حوزه دین است مخاطبم در هیئت نشسته بعدش هم روضه می خوانم برای چه کسی روضه می خوانی؟ روضه شمری است که تو می بخشی اش روضه جنایاتی که صورت گرفت و تو تطهیر می کنی. اینها باعث می شود که اعتقادات جوانان سست بشود.
سوال: رابطه تان با فضای مجازی چه طور است.
جواب: خیلی قوی.
سوال: چه طور می بینید مضراتش بیشتر است یا محانسش؟
جواب: بسته به نوع استفاده دارد. مهمترین مضراتش بیشتر است یا منافعش مهم این است که فضای مجازی امروز یک عرصه برای تبلیغ است آقایان این عرصه را پر کنند خالی نگذارند.
سوال: به نظر شما در این قضیه برای جلوگیری از رها شدگی چه کار باید کرد.
جواب: باید صیانت عقلانی و منطقی شود نه بگیر و ببند نه بستن.
سوال: از منظر شما ما در این چهار دهه گذشته در رویکردهای فرهنگی و مذهبی مان در واقع کجا خدایی ناکرده مسیر را درست نرفتیم که باید اصلاح کنیم یا کجا تصمیمات درستی اتخاذ نشده که باید اصلاح کنیم کجا درست رفتیم باید تقویت کنیم.
جواب: رویش های زیادی داشتیم این رویش ها به هر حال همین جوانان که به هر حال خیلی هایشان در همین مدافعین حرم حضور داشتند خیلی ها می آیند جوانانی که همین اخیرا با رهبری ملاقات داشتند در بحث نخبگان اینها رویش هستند. البته ریزش هایی هم داشتیم که باید علتش را پیدا کنیم ریشه یابی کنیم و جلویش را بگیریم و مقابله کنیم به نظر می رسد در بعضی از عرصه ها کوتاهی کردیم. مخصوصا در عرصه های مربوط به فضای عمومی جامعه یک مقداری کوتاهی هایی صورت گرفته باید رویش دقت کرد.
سوال: منظورتان چیست.
جواب: مثلا بحث حجاب الان داریم کم کم به سمت بی حجابی پیش می رویم متاسفانه.
سوال: این را در یک استان گفتید یکی از استان ها الان اسمش را نمی بریم به آنها بر خورد.
جواب: استان گیلان گفتم.
سوال: بر خورد به چند تا نماینده که نمی دانم طلبه.... چیز خاصی هم نگفته بودید.
جواب: آقایی که به من توهین کرده بود بعدا هم تماس گرفتم و پیام دادم موفق نشدم با خودش صحبت کنم ولی به آقای لاریجانی زنگ زدم گفتم شما به ایشان بگو یک زنگی به من می زدی می گفتی من چه گفتم من چیز بدی نگفتم. واقعیتی را مطرح کردم حتی به امام جمعه آن موقع آنجا حاج آقای قربانی هم زنگ زدم گفتم آقا شما چرا در نماز جمعه.... گفت به من بد منتقل کردند. آنها از من تفقد کردند. من کاری به آنجا ندارم ولی در مجموع بنده این پروازی که خودم هفته پیش رفتم برای استانبول تقریبا همه در هواپیما بی حجاب بودند در تهران، نه در فضای استانبول. فرودگاه امام خمینی هر کسی وارد هواپیما می شد بی حجاب بود ما چه طوری کمربند را در این کشور فرهنگ کردیم این قدر کلیپ ساختیم این قدر برنامه گذاشتیم این قدر کارتن ساختیم تا جا افتاد یواش یواش. من به نظرم در این قصه حجاب هم باید فرهنگ سازی شود. حتی من یک وقتی امام زاده صالح دیدم که دم در به بعضی از این دخترهایی که می آیند کوچک ها چادر می دهند که من یکی اش را برای نوه خودم گرفتم چادرهای کوچکی در کیف خیلی شیکی درست کرده بودند همان جا بچه سرمی کرد این خودش می تواند در واقع یک طوری محرک باشد یک طوری تشویق باشد.
سوال: متولد ۱۳۴۴ قم؟
جواب: بله.
سوال: شغل پدر.
جواب: نانوایی. من از قبل از انقلاب علاقه داشتم به روحانیت جالب است هیچ آخوندی هم در فامیل مان نبود یعنی هیچ روحانی در فامیل ما آن موقع نبود الان یک چند تایی هستند لذا به محض اینکه دیپلم تجربی گرفتم سال ۶۲ وارد حوزه شدم با علاقه و تا امروز هم پیش آمدم البته دانشگاه هم رفتم.
سوال: چند تا خواهر و برادرید.
جواب: ما ۵ برادریم یک خواهر.
سوال: با حاج خانم چه طور آشنا شدید.
جواب: خانواده مان فرهنگی و معلم اند برادر ایشان از سه چهار سال قبل با یکی از بستگان ما ازدواج کرده بود با نوه دایی من را ازدواج کرده بود و داماد ما شده بود بعد مادرمان متوجه شد که ایشان خواهر هم دارد و رفتند خواستگاری قدیم هم مثل الان نبود کار سهل تر بود قدیم که می گویم من ۶۶ در ۲۲ سالگی ازدواج کردم.
سوال: مهریه چه قدر است.
جواب: ۴۰۰ هزار تومان و خطبه را آیت الله شبیری زنجانی خواندند ایشان که الان نمی توانند آن موقع هم خیلی جاها نمی رفتند من از ایشان خواهش کردم آمدند منزل.
سوال: رابطه تان نزدیک است؟
جواب: بله من به ایشان خیلی ارادت دارم و ایشان به ما خیلی محبت دارند و الان کرونا باعث ایجاد فاصله شد والا هر هفته خدمت شان می رسیدم و منزل شان هم من خیلی از اوقات منبر می روم.
سوال: داخل پرانتز بپرسم اینکه می گویند آقای شبیری به لحاظ سیاسی خیلی در واقع به طیف اصلاح طلب نزدیک هستند درست است.
جواب: آقای شبیری زنجانی یک جمله بگویم، وقتی خدمت مقام معظم رهبری بودم و من به ایشان عرض کردم که آقا این کتاب جرعه ای از دریای ایشان را شما دیدید فرمودند بله سه جلد چاپ شده و آقای مختاری هم اینها را جمع آوری کرده و اینها هم نوشته های آقا نیست بلکه حرف های ایشان است و اینها را ضبط کردند و پیاده کردند. ایشان تامل کردند فرمودند آیت الله شبیری قیام شان قعودشان نشست و برخاست شان درس شان کلام شان همه مفید است و ایشان خیلی شروع کردند آقا از ایشان تعریف و بچه های آقا هم درس ایشان می رفتند بعد من آمدم قم خدمت آیت الله شبیری با هر دو بزرگوار ارتباط داشتیم با آقا روضه می رفتیم خدمت ایشان حرم از منبر آمدم پایین گفتم آقا دو سه شب قبل خدمت آقا بودم ایشان این طور فرمودند ایشان یک تاملی کردند عین عبارت یادم نیست ولی به این مضمون فرمودند سلام رساندند و فرمودند که به این تعبیر که ایشان هم در مدیریت بی نظیر هستند چنین تعبیری را ایشان راجع به آقا گفتند ایشان خیلی علاقه مندند به مقام معظم رهبری آقا منزل شان می آیند ایشان منزل آقا گاهی می روند ضمن اینکه جریان اصلاح طلب و جریان اصولگرا دو جریان درون نظام است.
سوال: همان که آقا گفتند دو تا بال نظام است. حاج خانم هنوز فعالیت فرهنگی می کنند.
جواب: نه ایشان باز نشسته شدند. آموزش پرورشی بودند. یک دوره ای آمد گفتند بیست سال بازنشسته می شوند. زمان آقای احمدنژاد بود بازنشسته شدند.
سوال: کمک می کنید در کار خانه اصلا وقت می کنید کمک کنید.
جواب: من خیلی کمک میکنم اشکال ندارد می گویم گاهی ظرف هم می شویم.
سوال: چند تا فرزند دارید.
جواب: سه تا فرزند داریم دو تا پسر و یک دختر.
سوال: چه می کنند.
جواب: پسر اول من که به اصطلاح دانشگاه تهران مهندسی عمران و فوق لیسانس نقشه برداری و الان در شهرداری قم مشغول هستند.
پسر دوم دانشگاه شریف بودند که صنایع خواندند مدیریت صنایع و الان فوق لیسانس شان را دفاع کردند آماده می شود برای سربازی.
دختر هم که امسال کنکوری است و دیپلم می‌گیرد و مدرسه تیزهوشان قم مشغول هستند. هر سه اینها استعدادهای درخشان بودند دبیرستان تیزهوشان بودند.
سوال: ازدواج کردند.
جواب: پسر اولی ازدواج کرده و یک نوه دارم ۵، ۶ سال دارند زینب خانم و پسر دومم را هم دعا بفرمایید زمینه ازدواج شان فراهم شود.
سوال: این را هم بپرسم بحثی که مطرح شده است خیلی روی آن کار کردند در یکی از برنامه های تلویزیونی را هم آوردند. اسم شان را نمی آورم درباره تعدد زوجین است که دیگر حتی غیر مستقیم یک چیزی در واقع پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری گذاشتند و اشاره ای به اینکه تایید نمی کنند چنین حرف هایی را.
جواب: یک فکری اول راجع به مجردها بکنید این مسئله اول کشور نیست بحث تعدد یا عدم تعدد شما ۱۱، ۱۲ میلیون مجرد در کشور دارید من فکر می کنم آقا هم نظرشان روی همین است اما بحث تعدد زوجات که طبیعتا یک بحث برای شرایط خاصی است که جامعه و نمی دانم الان ضرورتش تا چه حد باشد اولا که این بحث باید با فرهنگ جامعه جور دربیاید رضایت خانواده ها مطرح باشد اما ما بیاییم الان در صدا و سیما و جامعه ترویج این تفکر را بکنیم نه، به نظرم این الان شاید خیلی جا نداشته باشد.
سوال: حاج آقا چه شد در کنار حوزه هم دانشگاه را هم ادامه دادید.
جواب: علاقه مند بودم. برای اینکه به هر حال دانشگاه روش یاد می دهد شیوه یاد می دهد حوزه محتوا البته الان هر دو هم در روش و هم در محتوا پیشرفت کردند.
سوال: قبل از انقلاب هم فعالیت های دانش آموزی داشتید.
جواب: سنی نداشتیم راهنمایی بودیم ولی تظاهرات شرکت می کردیم.
سوال: بعد از انقلاب رفتید به سمت حوزه.
جواب: نه بعد از انقلاب چهار سال دبیرستان بودم علوم تجربی سال ۶۲ دیپلم تجربی گرفتم چهار سال کنکور هم تعطیل بود. همان سالی که ما دیپلم گرفتیم کنکور باز شد. کنکور دو مرحله ای هم بود ما یک مرحله شرکت کردیم تستی مرحله دوم دانشگاه شهید بهشتی تشریحی بود تنها کنکوری که دو مرحله برگزار شد مرحله اول آنها که قبول شدند توانستند به مرحله دوم هم شرکت کنند من دیگر ادامه ندادم و نرفتم دنبال رشته خودم آمدم حوزه و بعد رفتم دانشگاه باقر العلوم ولی در آن چهار سال دوران دبیرستان شاخه دانش آموزی حزب جمهوری شرکت می کردم می رفتم در قم.
سوال: چه کسی ملبس تان کرد.
جواب: من معمم شدنم در واقع یکی از آقایانی که فوت کرد از بستگان ما بود امام جمعه طبس بود یک وقتی ایشان مرحوم آیت الله طبسی حائری ایشان دعوت شان کردم منزل یک مهمانی گرفتم و آنجا معمم شدم.
سوال: جبهه هم چند ماهی رفتید.
جواب: همان اوایل سال های ۶۳، ۶۴ چند ماهی تبلیغی رفتم.
سوال: چون نزدیک هفته بسیج هم هستیم فرهنگ بسیجی آن موقع ما با فرهنگ بسیجی الان مان تفاوتی کرده است یا خیر.
جواب: خودشان هم می گویند تفاوت کرده آن جایی که آن موقع می نشستیم اتاق هایی که داشتیم سنگرها جبهه سادگی لباس مان ماشین هایمان خود آقایان هم الان می گویند روحیه ها خیلی تغییر کرده. به نظرم می رسد نسل جدید چرا دوباره به خاطر خیلی از قصه هایی که اتفاق افتاد مثل مدافعین حرم و اینها این روحیه احیا شد ولی فاصله گرفتند خیلی ها با آن زمان. خیلی بی آلایشی سادگی در آن زمان خیلی جالب بود.
سوال: طبیعی است چنین چیزی یا خیر.
جواب: شاید یک مقداری اش طبیعی است همین شهید زین الدین که همین روزها سالروز شهادت ایشان هم بود واقعا کسی فکر نمی کرد این فرمانده لشکر علی ابن ابی طالب بود وقتی وارد جبهه و سنگرها می شد به حدی متواضع و خاکی بود شاید به قول شما یک بخشی اش طبیعی است یعنی مثلا حضرت امام هم من یادم است در قم با ماشین می آمدند در خیابان و دست تکان می دادند یعنی مثلا گاهی ایشان از منزل خودشان که منزل آیت الله گلپایگانی می آمد من دوچرخه ای داشتم دنبال ماشین شان می دویدم بارها دیدم ایشان را. چون منزل مراجع می رفتند حتی روحانیون پایین تر از مراجع هم می رفتند بارها من ایشان را در ماشین دیدم که دست تکان می دادند و مردم هم بودند و بارها می رفتیم می آمد بالای پشت بام ایشان یک پشت بامی بود همین جایی که الان کنار رودخانه قم ساحلی است دست تکان می داد یواش یواش شرایط اقتضا کرد که محافظت ها و دقت ها و ترورهایی که پیش آمد و اینها پیش بیاید و سبک زندگی مان هم عوض شده یک مقداری.
سوال: یک چیزی را نمی توانیم بگذریم از آن همین که اشاره کردید حضرت آقا قبل از اینکه جریان های مدافع حرم پیش بیاید می فرمودند جوان امروز پیش روتر و قوی تر و تیزبین تر و متحدتر از آن جوان ها است.
جواب: ایشان جوان را خوب می شناسند و اندیشه جوان را می شناسد. نخبگان را خوب می شناسد اعتماد به جوان ها دارند جوان ها هم ایشان را دوست دارند و این در واقع تقابل است و متقابل است و به همین جهت هم امید می دهند به آینده واقعا این طور است شما ببینید در قصه کرونا چه کردند این جوان ها و شرکت های دانش بنیان. ما تحریم بودند و بالاخره خلا را در کشور پر کردند یک وقت ماسک گیر نمی آمد این خیلی مهم است.
سوال: طلاب جوان مان از خود شما می خواندم برای غسل دادن و اینها.
جواب: رفتند بیمارستان ها و در کارهای مختلف همین الان گروه های جهادی که خیلی از طلاب در آن هستند دانشجویان هستند دانشجویان پزشکی هستند باید در واقع تبلیغی و ترویجی صدا و سیما هم بکند و اینها را نشان بدهد خیلی هم موثر است که چه اتفاقاتی در کشور می افتد و در این صحنه هایی که این ها حضور دارند بدانند که هنوز همان روحیه در یک قالب دیگری هست و به قول شما با یک نگاه تیزبینانه ای وجود دارد.
سوال: فکر می کنید بسیجی امروز ما را چه تهدیدهایی در واقع تهدید می کند و چه فرصت هایی پیش رویش است.
جواب: فرصت ها همان فرصت هایی که الان است یعنی امروز تکنولوژی، فضای مجازی، امکانات، تحصیل اینها همه فراهم است اما تهدیدها این است که استحاله بشوند در فرهنگ غربی در فضای منفی مجازی.
سوال: رفتید یک مدت نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه سمنان چه سالی بود.
جواب: من سال ۷۳ خدمت آقای صدر رسیدم ایشان مسئول نهاد نمایندگی دانشگاه ها بود گفتم من فوق لیسانس دانشگاه قم را دارم آمادگی هم دارم اگر کاری از من برمی آید انجام می‌دهم ایشان گفت می‌روی سمنان دانشگاه مهندسی دانشگاه سمنان اسمش بود. ولی رشته هایش مهندسی بود. گفتم بله ولی تنها می روم خانواده ام نمی آیند به خانواده ام گفتم گفتند برو هر هفته شنبه صبح می رفتم چهارشنبه بعد ازظهر می آمدم رفتم دانشگاه سمنان سال ۷۳.
سوال: بعد از آن هم که جامعه المصطفی.
جواب: ۸۰ آمدم جامعه المصطفی تا الان که ۱۴۰۰ است بیست سال در هیئت علمی آنجا هستم.
سوال: الان مسئولیت چیست.
جواب: الان مدیر مجتمع تاریخ جامعه المصطفی هستم که رشته های مختلف ارشد و کارشناسی و دکتری داریم بیش از ۷۰۰ طلبه خارجی داریم. رشته تاریخ فلسفه کلام قرآن اصلا رشته سیاسی به آن معنا نداریم. آموزش یعنی فقه و اصول و مبانی دینی و معارف اهل بیت ترویج می کنیم شیعه و سنی هم داریم جالب است.
سوال: شما دوره پنجم حوزه نفر برتر شدید و یک هدیه ای از امام گرفتید.
جواب: حوزه ۹ پایه امتحان می گیرد پایه پنجم که من ۹ پایه را در عرض ۵ سال خواندم الان ۱۰ سال می خوانند و امتحان هم همان اول سال ۶۲ که آمدم ۶۷ کامل ۹ پایه را امتحان دادم ولی پایه پنجم در رتبه امتحانات من اول شدم امام یک دوره بحار ۱۱۰ جلد بود خیلی با ارزش بود من با وانت رفتم آوردم چون زیاد بود ایشان یک دوره بحار به من دادند آیت الله عظمی گلپایگانی هم یک پارچه قبایی دادند بعضی آقایان دیگر هم کادو دادند اما برای امام نامه اش را هم دارم.
سوال: امام را از نزدیک هم دیدید.
جواب: قم دیده بودند ایشان را قم خدمت شان همه شب های جمعه که ایشان فیضیه سخنرانی می آمد من می رفتم گوش می کردم.
سوال: شما در حسینیه امام خمینی محضر آقا خیلی سخنرانی کردید و منبر رفتید تا حالا نکته ای نقدی حرفی آقا به شما زدند.
جواب: ما از سال ۹۰ توفیق دارم که محضر معظم له منبر بروم قبلا که منبرها عمومی بود الان به واسطه کرونا مدتی است که محضر ایشان تنهایی شده این منبر من برای این منبر خیلی وقت می گذارم برای همه منبرها وقت می گذارم ولی برای این منبر بیشتر . دو تا منبر را خیلی وقت می گذارم یکی اینجا یکی هم بیست و یکم رمضان مشهد که چند سال من شب احیا امسال هم زنده باشیم ان شاالله خدمت دوستان هستیم آن متنی که آنجا ارائه می شود متنی است که از قبل منبرش رفته نه یک منبر تمرین شده ای نیست یک منبر نویی است شما آیاتش روایاتش را نوشتید مطالبش را. برای اولین بار دارد ارائه می شود یک وقتی یک منبری را ۱۵ بار رفتید خیلی رفقا به من می گویند از آن منبرهایی که خیلی رفتی آنجا برو روان باشی می گویم نه اجازه بدهید من یک چیزی جدیدی تهیه کنم غالبا از محضر ایشان که بعد از منبر می رسیم ایشان در جمع تعریف می کنند. در جمع حتی یک بار شهید سلیمانی هم ایستاده بود آقای حدادعادل بودند خیلی از آقایان بودند در حیاط حتی ایشان ایستادند فرمودند خیلی عالی بود نو بود این مطالب امشب جدید بود. حتی سر سفره شام در جمع، اما اگر نقدی باشد خم می شوند کنارشان من نشستم سر سفره آهسته می گویند یک بار حتی من آمدم با ایشان وداع کنم. بغل ایشان کرونا نبود هنوز خداحافظی داشتم می کردم فرمودند این جمله ای که گفتید معنایش این است مثلا نه این.. بله چهار پنج مورد پیش آمده که ایشان یک نکته ای را تذکر دادند حتی یک موردی را نمی دانم بگویم یا نگویم چون به من گفتند مطرح نشود ولی عیب ندارد عرض می کنم اخیرا یک منبری را ایشان یادتان است که برای دانشجویان اربعین، در دانشگاه تهران من رفتم منبر خوبی هم بود به نظر خودم خیلی روی آن بحث من کار کرده بودم بعد که منبر تمام شد یک نوشته ای خیلی کوتاه در واقع به بنده داده شد که ایشان مرقوم فرموده بودند که این عینش را یادم نیست یک اشتباهی بود که بنده کرده بودم که این جمله ای که شما گفتید مثلا معنایش این است حالا شاید فکر کنم یادم بیاید که چه بود آن جمله که من معنا کرده بودم و ایشان گفته بودند نه معنای این جمله این نیست.
تا این حد اهمیت می دهند. من بارها گفتم بهترین مستمع خود ایشان است با دقت و حوصله حتی اعراب کلمات را هم دقت می کنند.
سوال: آقای رفیعی سخت است.
جواب: خیلی سخت است اتفاق افتاده جایی منبر رفتم بسیاری آقایان بودند آن اشکال را نگرفتند ولی ایشان گرفته چون با دقت گوش می دهند و آن چه که مهم است این نکته ای است که عرض کردم که تعریف در جمع اما تذکر خیلی خصوصی.
سوال: اسم شهید بزرگوار حاج قاسم سلیمانی را هم بردید خاطره ای از ایشان دارید.
جواب: ایشان را من هر چه دیدم در بیت دیدم غیر از آن خدمت شان نرسیدم فقط نمی دانم که این سال هایی که در بیت می رفتیم تقریبا هر سال شاید چهار پنج سال پشت سر هم ایشان خیلی با تواضع و احترام می گفت آقای رفیعی یک روضه ای هم ما داریم کرمان، این را هم شما بیا یکی از دوست هایش گفتم ایشان که به بنده بگوید که امر کند بگوید بیا و فلان چرا این قدر پیش پا افتاده دعوت می کند. گفت گفته نمی خواهم آقا رفیعی به خاطر من بیاید ملاحظه آقای سلیمانی را بکند می خواهم به عنوان یک روضه بیاید به خاطر همین هم هیچ وقت به من اصرار نمی کرد خیلی عادی والا ایشان اگر ببخشید بالاترین شخص بنده که جایگاهی ندارم بالاترین شخص هم می گفت بیا اینجا منبر برو می آمد برایش. هیچ گاه این کار را نکرد همیشه عادی چندین بار تا این سال آخری که من خدمت ایشان بودم که شبی بود که به نظرم آقای مقتدی صدر هم آورده بود ایشان. آن شب بود یک روضه بعد از آن دیگر تعطیل شد آن شب وقتی که منبر تمام شد لحن ایشان متفاوت بود همین طور تکیه داده بود، به دیوار بیت آقا هم دورش شلوغ بود گفت آقای رفیعی بالاخره شما این روضه ما را نیامدی. گفتم آقای سلیمانی امسال می آیم چشم. بعد گفتم این را که آقا شما پیگیری که نمی کنید یک چیزی می فرمایید بعد دیگر دنبال نمی کنید، کسی هم به ما زنگ نمی زند پیگیر نمی شوید. گفت دیگر ببین روضه مال من نیست امسال را گفت خیالم راحت گفتم بله می آیم و یک آقایی در آنجا کارهای ایشان را انجام می داد آقای صدفی در کرمان. که کارهای روضه را انجام می داد ایشان بعدا به من زنگ زد که گفت خیالتان راحت باشید فلانی قول داده سه شب می آید من رفتم ولی خودش نبود شهید شده بود.
دست نوشته حجت الاسلام رفیعی برای برنامه دستخط:
بسمه تعالی الم یعلم و ان الله یری خدا را بر توفیق حضور در برنامه ارزشمند دست خط شاکرم امید آن که همواره در خط مستقیم حرکت کنیم و از مسیر حق خارج نشویم و روز حشر دست خط فرشتگان به دست راست ما داده شود و شرمنده نشویم. توصیه می کنم چنین برنامه هایی بیشتر ارائه شود و گفتگوها خودمانی تر اجرا گردد. والسلام.
به گزارش ایسنا ،متن کامل گفت‌وگو با حجت‌الاسلام رفیعی به شرح زیر است:
در خدمت حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر رفیعی هستیم که من بخش‌هایی از سوابق ایشان را در آغاز برنامه اشاره کردم البته نیاز به معرفی ندارند.
بسم الله الرحمن الرحین عرض سلام و ادب دارم خدمت شما و همکاران تان و بینندگان عزیز این برنامه بسیار پرارزش و فخیم.
سوال: اوضاع فرهنگی کشور را به عنوان کسی که هم حوزه را تشریف دارید هم دانشگاه را و هم با مردم ارتباط تنگاتنگ دارید چه طور می بینید؟
جواب: ببینید سوالی که شما می کنید در ارتباط با اوضاع فرهنگی باید شرایط و زمان و مکان و جاهای دیگر را هم با هم دید. مثلا شما فرض کنید که بیایید در حرم امام رضا بگویید حاج آقا اوضاع حجاب چه طوره؟ خیلی خوب است این جا حرم امام رضاست اگر مجموع بخواهیم بسنجیم با توجه به این فضای مجازی با این ماهواره با این تکنولوژی که امروز در اختیار است که ۴۰، ۵۰ سال پیش نبوده من نگاهم مثبت است کلیتش را.
سوال: در این چهار دهه بعد از انقلاب اسلامی به عنوان کسی که بالاخره در عرصه بودید تجربه کردید بعضی ها میگویند دین داری مردم کمتر شده بعضی ها می گویند بیشتر شده بعضی ها می گویند تناسب بین دین داری و ظواهر خیلی تناسب درستی نیست، این را چه طور ارزیابی می کنید.
جواب: این هم سوالی است که باید با توجه به شرایط مختلف سنجید. اولا مقایسه با قبل از انقلاب اصلا درست نیست این همه گوشی موبایل و امکانات و فضای مجازی و اینها که نبوده پس ما باید ببینیم اگر آن فرهنگ چهل سال پیش فرهنگ طاغوت و حکومت طاغوت بود با این امکانات چه می شد؟ یعنی آن صدا و سیما که حالا من تلویزیون نداشتم زمان طاغوت، سنی هم نداشتم بچه بودم ولی بعضا خانه همسایه ها می رفتیم می دیدیم که تلویزیون به هر حال رسمی ما آن زمان وضعیت مراکز فسادی که در همین تهران رسما باز بود مراکز مشروب و کاباره و جاهای دیگر ما همان حاکمیت را بیاوریم چهل سال این طرف بیاوریم. امروز اگر بود چه بود. پس با این مقدمه نتیجه می گیریم که ما در این چهل سال با مقایسه در دین داری به نظر من بهتر است ضمن اینکه شما دین داری را چه می گویید مقام معظم رهبری رفتند سال ۹۱ خراسان شمالی فرمودند این خانم های بد حجابی که شما دارید اشک می ریزند و به اصطلاح اینها ایشان در واقع به گونه ای خواستند بگویند به گونه ای دین داری است.
ببینید بنده فراوان با این افراد مواجهم. الزاما او که بد حجاب است فاسد نیست پدرش همراهش است همسرش همراهش است گاهی آمده جلوی من. من دیدم در هواپیما نشسته مثلا خیلی هم حجابش از نظر من و شما بد است ولی دیدم زیارت عاشورا دارد می خواند یعنی مقید است شما جرات دارید دست به طرفش ببر آنچنان در مقابل نامحرم موضع می گیرد، هویت دارد شخصیت دارد پس دین داری را اگر شما می گیرید این مسائل بله این یک اشکال کار است الزاما این بی دینی نیست.
سوال: چند درصد ممکن است به خاطر لجبازی با فضای سیاسی کشور باشد.
جواب: من بگذار سوال شما را با یک داستانی یک خاطره ای توضیح بدهم. ما یک شهری رفتیم هزار تا جوان جمع کرده بودند گفتند، آقای رفیعی اینها هیچ کدام نماز نمی خوانند شما برای اینها راجع به نماز سخنرانی کن شما باشید چه کار می کنید؟ بسم الله الرحمن الرحیم آیه بخوانم حدیث بخوانم اینها دبیرستانی بودند کتاب های دینی شان پر از آیه و حدیث است گفتم من سخنرانی نمی کنم خودتان بگویید علت اینکه نماز نمی خوانید چیست؟ عوامل را گفتند من روی کاغذ آوردم ۵۰ تا عامل شد دیدم عجب ما کجا سیر می کنیم من دو سه تایش را برای شما می گویم.
یکی شان گفت که بابایم متدین و نماز خوان است ولی مادرم را اذیت می‌کند بداخلاق است من از دین زده شدم اگر دین این است من نماز نمی خوانم ببین عامل را.
یکی گفت به خاطر بعضی از شما آخوندها می دانم از دین حرف می زنید ولی بد عمل می کنید من زده شدم.
یکی هم همین که شما گفتی گفت لجبازی با بعضی از برخوردهای مسئولان یا اختلاس ها و اتفاقاتی که می افتد یکی گفت ببین چرا ما را اذیت می کنید مگر خدا به این ۱۷ رکعت نیاز دارد، بگذار ما بخوابیم صبح راحت باشیم شما که می گویید ذرات عالم مشغول توحید هستند، حالا این ۱۷ رکعت من چیست تو که می گویی نه سودی برایش دارد نه ضرری.
خیلی جالب بود یکی گفت رفتم استخدام شوم تا مرحله آخر رفتم گزینش ردم کردند من نخواستم این نظام را، نخواستم این دین را نماز نمی خوانم. ببینید همه اینها این نماز یا آن حجاب را حالا حجاب من سوال نکردم چون بحث نماز بود گره می زنند به این امور. ما باید یک طوری برای مردم تفکیک کنیم بگوییم آقا دین بنده نیستم اصلا بنده فردا یک خطایی کردم فرض کن ببخشید پدر شما یک آدمی است که نظیف نیست به خاطر اینکه نظیف نیست شما حمام نمی روی. حمام برای خودت می روی پدرت این طور است چرا نماز را کنار می گذاری جالب است در این ۵۰ عامل یکی نگفت من خدا را قبول ندارم یکی نگفت نماز را قبول ندارم انکار نبود سستی بود کاهلی بود.
بگذارید یک نقدی به حوزه کنیم چه اشکالی دارد حوزه برای تربیت منبر برنامه منسجمی ندارد یا آن گونه که باید ندارد. یک اشکال کار این است، ابزار منبر خوب را در تحصیل حوزه ما در اختیار طلبه هایمان قرار نمی دهیم. سال ها اصول می خوانند اما آن درصدی که می آیند در عرصه منبر و سخنرانی این درصد پایین است.
نکته دوم این است که در ارتباط با منبر باید خود دوستان هم زحمت بکشند ما که این دوره ها را نرفتیم الان ممکن است آقایان حوزه بگویند خود شما کجا دوره دیدید حاج آقا عالی کجا دوره دیدید حاج آقای حسینی قمی کجا دوره دیده خودتان در این عرصه ورود پیدا کردید. بله یک بخشی اش هم به خود ما برمی گردد که ورود پیدا کنیم به این عرصه و کوتاهی نکنیم و انتظار جمعیت‌های انبوه نداشته باشیم نه ولو پنج نفر ده نفر از خانه خودمان شروع کنیم این قصه را و در واقع اندک اندک رشد کنیم من یک وقت خدمت آیت الله عظمی نوری همدانی بودم منبر رفتم بعد از اینکه تمام شد ایشان فرمودند که من با شما کار دارم. ایشان فرمود که آقای رفیعی من قبل از انقلاب منبر می‌رفتم حتی اوایل انقلاب فرمودند مرحوم آقای فلسفی پای منبر من می نشست من هم پای منبر ایشان با هم منبر می رفتیم بعد که منبر من تمام می شد من در مسیر که با ایشان می آمدم می گفتم خب نقدی چیزی، گفت اول خوبی هایت را می گویم چرا نقد کنم شمرده صحبت می کردی اینها به اصطلاح نقاط مثبت بود. اما نقطه منفی اش این بود که خیلی مطلب ریختی در این منبر مخاطب نمی تواند هضم کند بعد ایشان فرمود که حرف شما فرمودند ما همیشه در مورد منبری های به نام این مشکل را داشتیم که کم بودند. خدمت آیت الله عظمی سیستانی رسیدم در نجف ایشان فرمودند که بروید شماها در قم مدرسه الواعظین راه بیندازید گفتم یعنی چه فرمود یک مدرسه ای راه بیندازید واعظ تربیت کنید. خیلی حرف است یک وقتی خدمت مقام معظم رهبری هم من این را گفتم ایشان فرمودند که من که سال هاست که دارم تاکید می کنم روی این نکته که تربیت واعظ و سخنران منتهی، نه به آن شیوه هایی که الان دارد انجام می شود همین روشی که من عرض کردم یکسری فضلای حوزه جمع بشوند و افرادی که الان منبری به نام هستند، بنشینند اینها را پرورش بدهند.
سوال: احساس می شود بعد از انقلاب یک فاصله ای ایجاد شده یا اینکه این قدر در واقع درگیر کار اجرایی شده روحانیت، ما یک مقدار فاصله گرفته از مردم این واقعا درست است یا خیر.
جواب: شما درون نظامی قرار دارید که مخالفید با آن قرار دارید طبیعتا یک طوری حرف می زنید شما در یک نظامی قرار دارید که در راسش شاه است طبیعتا نوع سخن شما و بیان شما فرق می کند با نظامی که خودتان در آن قرار دارید شما در نظامی قرار دارید که در راس آن ولی فقیه است. بله اگر منظور شما نقد است من قبول دارم باید این اتفاق بیفتد امروز هم و ما این کار را می کنیم آن هم نه به صورت کلی که ما بیاییم بگوییم دولت فلان است، فلان وزارتخانه فلان است نه شما می خواهید به نظام بانک یک ایرادی بگیرید امروز. اینکه کلیتش بگویید کل نظام و بانک ها ربوی است کل اینها آقا مردم می گویند ببخشیدا چهل سال است این نظام را شما دارید اداره می کنید افرادی هم جمع شدند امام اینها را تعیین کرد. رفتند نشستند تعریف کردند بانک داری اسلامی را شما طلبه ای که دارید کل این نظام را زیر سوال می برید یک بار اصلا خواندی آن را. من عرضم این است ممکن است افرادی خوش شان بیاید از این نوع بیان اما من نمی پسندم اگر هم قرار است نقدی بشود نقد عالمانه باشد با راه حل باشد. مثلا بگوییم حوزه مقصر است، ائمه جماعات مقصرند من یکی از اشکالات عمده همه مان را اول خودم این را فرافکنی می دانم یعنی می خواهیم بی نمازی بچه هایمان را گردن مسئولان بیندازیم بی حجابی شان را گردن مسئولان بیندازیم کم کاری شان درس نخوانده شان را نه آقا شما خود خانواده چه کار کردید و لذا باید نقد منصفانه باشد من حرفم این است. انصاف را در کار به کار ببریم.
سوال: گفتید سلامت فکری و تقید شرعی یکی دیگر از ویژگی های انقلابی گری است یعنی یک فرد انقلاب هیچ گاه حاضر نیست مرزها را بشکند و در تفکر او هدف وسیله را توجیه نمی کند و تقید شرعی در تفکر انقلابی جایگاه مهمی دارد. چه قدر ما رعایت میکنیم همه مان به عنوان کسانی که مدعی انقلابی بودن هستیم؟
جواب: گاهی اوقات کارهایی که انجام می دهیم در واقع همان هدف وسیله را توجیه می کند می گوییم چون هدف ما این است پس این اتفاق بگذار بیفتد. من یک مثال ساده بزنم یک بنده خدایی یک مشکل سیاسی داشت یک جایی یک مشکل اخلاقی هم یک جایی داشت، می گویم آقا ببین من این مشکل را از شما دارم یا سکوت می کنی اینجا یا... این می شود عدم تقید شرعی یعنی من گرو کشی کردم انقلابیون باید این توجه را داشته باشند اگر قرار است مثلا فلان دولت را نقد کنند دولت اصولگرا یا اصلاح طلب دیگر اره نگذارند پایش ببرند بروند جلو .بگذارید یک خرده شفاف تر بگویم ما در نقد دولت های گذشته واقعا این همه را ما از دم باید بزنیم برویم؟ یعنی هیچ نبینیم مثبت‌ها را پس چه کسی این کشور را اداره کرده چه کسی این امنیت را برقرار کرده این آقا اگر بد است چرا شما تاییدش کردید چرا گذاشتید کار را ادامه بدهد چرا با او برخورد نکردید. گاهی از اوقات الفاظ و واژه های تند انقلابی آن ضربه می زند به انقلاب به اندازه همان ضربه هایی که ممکن است یک ضد انقلاب بزند.
سوال: حالا اگر من اشتباه می‌گویم شما تصحیح کنید روش آقا هم همین است یعنی وقتی روش حضرت آقا را نگاه میکنیم بعضی‌ها فکر می کردند بعد از خلاصه درگذشت و رحلت آقای منتظری پیام ساده .... ولی چه پیامی را حضرت آقا برای ایشان صادر کردند یا خیلی های دیگر.
جواب: بله من یادم است ایشان وقتی اصفهان رفتند حضور آقا در اصفهان در شرایط بسیار سختی بود. جریان های سیاسی که آن مرحوم آقای طاهری ایجاد کرده بود و قصه هایی که به پیش آمده بود بعضی ها می گفتند آقا رفتنش در آنجا اصلا صلاح نیست وقتی رفت اصفهان از جمعیت منفجر شد که خود آقا فرمودند که بعضی از این آقایان به من گفتند که آقا ما فکر نمی کردیم این قدر جمعیت حضور پیدا کند در اصفهان در استقبال از شما و آن جریان های سیاسی که آنجا بود.
بله مشی ایشان این است شما ایشان را ببینید برای ید الله سحابی هم پیام داد مگر نداد؟ منتهی یک نکته ای که است ما خیلی از اوقات در جامعه برخورد می کنیم با عزیزانی که دلسوز هم هستند خیلی آدم های خوبی هم هستند اما گاهی در این قصه جلو می زنند از فقیه.
سوال: می‌دانید چه میگویند، میگویند آقا که نباید بگوید ما باید بگوییم.
جواب: می گویند محذور دارد. در صورتی که من بعضی از این اتفاقاتی که افتاد من یادم است یک اتفاقی یک وقتی در قم افتاد برای یکی از آقایان. حرم حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از آقایان سخنرانی داشت و بالاخره مهر پرت کردند و اینها.
سوال: آقای لاریجانی.
جواب: بله همان روز عصرش چون من داشتم زنده گوش می کردم سخنرانی را دیدم به هم خورد. آمدم خانه و یک آقایی آمده بود برق منزل ما را تعمیر کند زنگ خانه مان خراب بود. آمد و خلاصه همین طور که کار می کرد گفت، آقا رفیعی خوب انجام دادیم امروز را فهمیدم جزو آنها بوده گفتم چه کار کردی گفت مهر را پرت کردیم و فلان... گفتم خیلی بد کاری کردید. اولا حرمت حضرت معصومه را شکستید حرم بوده ثانیا راهپیمایی ۲۲ بهمنی که منشأ وحدت است خراب کردید فردا در رسانه ها می گویند در قم در راهپیمایی ۲۲ بهمن یک اتفاقی افتاده است.
سوم مسئول یک نظام بالاخره رئیس یک قوه است نقد ممکن است داشته باشیم اما شما آمدید در واقع حرمت یک جایگاه را شکستید آقا زیر بار نرفت تا مقام معظم رهبری در یک سخنرانی اشاره کرد فرمودند حرکت قم اشتباه بود. آمد گفت آقا خوب گفتید شما ما اصلا توجه نداشتیم به این نکته. ما گاهی در جامعه مواجه با این طور قصه ها هستیم ولذا گاهی از اوقات این طور کارها عقب می اندازد ما را از اهداف مان در انقلاب ضمن اینکه احساس پاکی است یعنی برخاسته از یک احساسات پاکی است اما حساب شده عمل نمی شود.
سوال: یک دریچه ای باز کردید که من برسم به مسائل سیاسی روز چه طور می بینید فضای سیاسی کشور را تقریبا سه ماه از ریاست جمهوری آقای رئیسی گذشته به عنوان یک خطیب و طلبه توانمندی که هم مدرس دانشگاه هستید و هم حوزه و هم بین مردم هستید چه طور می بینید این حرکتی که در این سه ماه آغاز شده فرصت ها و تهدیدها را.
جواب: امید در مردم زیاد شده امیدوارم که این امید به یاس تبدیل نشود یعنی واقعا مسئولان از این پتانسیل امید استفاده کنند. خیلی از مردم می گویند آقا قصد خیر است می بینیم تلاش می کنند زحمت می کشند جمعه شان را می زنند مسافرت می روند، این طرف آن طرف دارند تلاش می کنند. منتهی کشور ما یکسری مشکلات مبنایی دارد که به شخص رئیس جمهور و تغییر دولت برنمی گردد. ضمن اینکه من قبل از اینکه آقای رئیسی بیایند سر کار دولت قبل هم شما سخنرانی من را در بیت گوش کرده بودید، نباید به گونه ای عمل کنیم که در چهل سال رکود بوده الان قرار است مثلا یک جهشی اتفاق بیفتد؛ نه این حرکت رو به رشد بوده به عبارت دیگر من همیشه به دوستان می گویم شما وزارتخانه ای بسنجید. کار به دولت نداشته باشید دولت منظورم شخص رئیس جمهور. شما ببینید اول انقلاب برق ما را با الان بسنجید مخابرات ما را با الان بسنجید.
سوال: شما اشاره کردید بعضی از این احساسات، احساسات پاک است ولی خودش را بد نشان می دهد مثلا سر قضیه اظهارنظری که حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی انجام دادند و بعضی ها به نظر من اخلاق را زیر پا گذاشتند و خود آقای رئیس جمهور تلفنی با ایشان صحبت کردند و معلوم بود که ایشان به نوعی دارند دلجویی می کنند و با این صحبت به نوعی آن حرکت خطا را که منتسب هم به دولت نبوده ولی به ایشان در مقام رئیس جمهوری.. اینها یک ذره آدم را می ترساند که نه همه اش از سر احساسات پاک نیست یعنی ممکن است یک خطاهایی باشد که خسارات جبران ناپذیری داشته باشد.
جواب: من کاری با آن بخش ندارم ولی مثل قصه آیت الله صافی یک کسی که سابقه ایشان را می داند، از انقلابیون قدیم ، شورای نگهبان مورد اعتماد امام و مدافع نظام .تمام صحنه های این چند سال در انتخابات در مسائل مختلف و ... یک دیدگاهی دارد دیدگاهش را مطرح کرده آن هم نیامده با یک شبکه خارجی مصاحبه کند نیامده با یک شبکه ضد انقلاب مصاحبه کند؛ نه آقای رئیس قوه ای آمده پیش ایشان رئیس مجلسی آمده ایشان می گوید به نظر من مثلا این اتفاق باید بیفتد و این مسئله باید انجام بشود. من به نظرم حالا ممکن است بعضی ها نپسندند نظر ایشان را اشکالی ندارد. اولا رده را باید ملاحظه کرد. مرجعیت است، جایگاه ایشان راباید نگاه کرد. کسی که می خواهد یک حرفی را بزند ملاحظه کند و بعد با یک توجهی. با احترام مثلا لذا این اتفاق نیفتاده به خاطر همین هم به هر حال دولت خودش موضع گرفت و هم علما، مراجع همه رفتند محضر ایشان؛ چون واقعا آقای صافی، من ارتباط دارم با ایشان. خدمت شان زیاد می رسم. ایشان یک شخصیتی است که مخالفا لهوا واقعا هوای نفس نیست .یک دیدگاهی به نظرشان رسیده است.
در بحث سیاست خارجی هم من خیلی نمی خواهم ورود کنم چون خیلی تخصصی ندارم در این قصه، ولی به نظرم می رسد که آنچه که جناب آقای رنجبران تبلیغ و ترویج می شود بیش از آن چیزی است که وجود دارد. ما اولا با همه دنیا ارتباط داریم با همه دنیا بارها اعلام کردیم مشکل نداریم ما زور نمی پذیریم ما نمی خواهیم کسی ما را خار کند ذلیل کند.
سوال: قطعا هم من فکر می کنم شما که بیشتر می شناسید آقا صافی را ایشان هم منظورشان این نبوده. احتمالا منظورشان این بوده از دریچه هایی که پیدا می شود بشود به درستی با حفظ اقتدار کشور استفاده کرد.
جواب: نه حضرت آیت الله صافی اگر فرمودند یقینا این است و بعد هم شما یک گروهی از وزارت خارجه بعد از این ملاقات می‌رود محضر ایشان و می گوید آقا بفرمایید مثال می زنم نظر شما چیست نه اینکه شما بیایید در روزنامه و جایی یک چیزی بنویسید که لطمه بزند به این جایگاه مرجعیت و آن طور بشود. نه آقا ایشان یک مطلبی فرمودند یک مرجعی با یک قرن عمر حقش این است اگر نقدی هم هست یک گروهی از وزارت خارجه بلند شوند بیایند نظرات ایشان را سوال کنند و توضیح هم بدهند. ببینید ما تا اینجا پیش رفتیم و اینها این طور می گویند چه بسا آن توجیه را بکنند خود ایشان هم بفرمایند که نه این قسمت نه، این جا را اعتماد نکنید.
سوال: نگاه می کردم یک مناظره ای شما کردید با یک بنده خدایی که حالا در لباس روحانیت نیست و خلع لباس هم شده و خیلی بازخورد مثبت داشت این مناظره و واقعا خودتان پیش قدم شدید اثراتش را می خواهم بگویید که چه طور بود.
جواب: ما کار با شخص ایشان نداریم کلا حوزه فضای مجازی الان دارند عده ای القای شبهه می کنند. بعضی هایشان آن طرف آب هستند روشن است می خواهند مبنا را بزنند نه با شیعه کار دارند نه با اهل سنت با اصل اسلام کار دارند اصلا به دنبال پوچ گرایی هستند و می خواهند بگویند. دین و خدایی نیست به مسیحیت هم کار ندارند با آنها کار نداریم. یکسری عزیزان داخل کشور ما فالوورهای زیادی دارند جوان ها را هم جذب کردند می خواهند یک حرف های نویی بزنند شاید قصدشان خیر است مثلا می گویند با این حرف نو یکسری افراد را جذب کنیم به خودمان. اینها تا آنجایی که این حرف ها با مبانی منافات نداشته باشد عیبی ندارد به هر حال بزنند مبناست دیگر نوع حرف را مبنا اشکال ندارد قرآن را قبول دارد خدا و روایت را قبول دارد نماز را قبول دارد اما نوع بیانش مثلا به این روش است. اما آنجایی که به مبنا لطمه می زند ما نمی توانیم سکوت کنیم.
گفتگوی من با آن موردی که شما اشاره کردید احساسم این بود که این مبنا را دارد لطمه می زند یعنی شما در یک مبنایی یکی می آیی می گویی حرفم قشنگ است دیگر به هر حال مخصوصا بعضی وقت ها دیگر روانشناسی هم طرف در کار دارد که چه طور حرف بزند وقتی می گویی که خب پیامبر ما که برای دنیا نیست برای آخرت هم هست وقتی که ما از دنیا رفتیم پیامبر می نشیند ساکت می نشیند؛ نه، می آید جهنم را نگاه می کند ای وای اینها امتش هستند یکی یکی با اینها حرف می زند صحبت می کند از جهنم بیرون می آورد اصلاح می کند هدایت می کند و به بهشت می برد، ببینید نتیجه این فکر چه می شود. نتیجه این فکر می شود جنابعالی دنیا را تعطیل کنی بگویی خب آن طرف یک کاری می کنیم درصورتی که ما شاهدی برای این حرف نداریم. ما روایات و آیات مان می گوید اینجا روز عمل و آنجا روز حساب است آقایی که شما یک حرفی می زنی که با ده ها آیه قرآن مخالف است با صدها آیه قرآن مخالف است. من که نمی توانم سکوت کنم در مقابل این حرف شما می آیی یک اسلام رحمانی معرفی کنی وضو را زیر سوال می بری، دین را زیر سوال می بری وقتی فریاد می زنی آقا حر با آن همه خطا بخشیده شد شما چرا آقا. ما خودمان صد تا روضه برای حر تا به حال خواندیم. من قبول دارم حر بخشیده شد اما حر سرش را پایین انداخت حر عذرخواهی کرد حر جبران کرد اما آنجایی که مثل عبیدالله حر جعفی عذرخواهی نکرد و امام حسین را تنها گذاشت امام طردش کرد شما با این طرح این موضوع می خواهی چه کار کنی. وقتی شما می آیی به یک گونه ای انکار می کنی عذاب و عقاب را طبیعتا افراد جریح می شوند به گناه. من نشستم روی تریبونی که حوزه دین است مخاطبم در هیئت نشسته بعدش هم روضه می خوانم برای چه کسی روضه می خوانی؟ روضه شمری است که تو می بخشی اش روضه جنایاتی که صورت گرفت و تو تطهیر می کنی. اینها باعث می شود که اعتقادات جوانان سست بشود.
سوال: رابطه تان با فضای مجازی چه طور است.
جواب: خیلی قوی.
سوال: چه طور می بینید مضراتش بیشتر است یا محانسش؟
جواب: بسته به نوع استفاده دارد. مهمترین مضراتش بیشتر است یا منافعش مهم این است که فضای مجازی امروز یک عرصه برای تبلیغ است آقایان این عرصه را پر کنند خالی نگذارند.
سوال: به نظر شما در این قضیه برای جلوگیری از رها شدگی چه کار باید کرد.
جواب: باید صیانت عقلانی و منطقی شود نه بگیر و ببند نه بستن.
سوال: از منظر شما ما در این چهار دهه گذشته در رویکردهای فرهنگی و مذهبی مان در واقع کجا خدایی ناکرده مسیر را درست نرفتیم که باید اصلاح کنیم یا کجا تصمیمات درستی اتخاذ نشده که باید اصلاح کنیم کجا درست رفتیم باید تقویت کنیم.
جواب: رویش های زیادی داشتیم این رویش ها به هر حال همین جوانان که به هر حال خیلی هایشان در همین مدافعین حرم حضور داشتند خیلی ها می آیند جوانانی که همین اخیرا با رهبری ملاقات داشتند در بحث نخبگان اینها رویش هستند. البته ریزش هایی هم داشتیم که باید علتش را پیدا کنیم ریشه یابی کنیم و جلویش را بگیریم و مقابله کنیم به نظر می رسد در بعضی از عرصه ها کوتاهی کردیم. مخصوصا در عرصه های مربوط به فضای عمومی جامعه یک مقداری کوتاهی هایی صورت گرفته باید رویش دقت کرد.
سوال: منظورتان چیست.
جواب: مثلا بحث حجاب الان داریم کم کم به سمت بی حجابی پیش می رویم متاسفانه.
سوال: این را در یک استان گفتید یکی از استان ها الان اسمش را نمی بریم به آنها بر خورد.
جواب: استان گیلان گفتم.
سوال: بر خورد به چند تا نماینده که نمی دانم طلبه.... چیز خاصی هم نگفته بودید.
جواب: آقایی که به من توهین کرده بود بعدا هم تماس گرفتم و پیام دادم موفق نشدم با خودش صحبت کنم ولی به آقای لاریجانی زنگ زدم گفتم شما به ایشان بگو یک زنگی به من می زدی می گفتی من چه گفتم من چیز بدی نگفتم. واقعیتی را مطرح کردم حتی به امام جمعه آن موقع آنجا حاج آقای قربانی هم زنگ زدم گفتم آقا شما چرا در نماز جمعه.... گفت به من بد منتقل کردند. آنها از من تفقد کردند. من کاری به آنجا ندارم ولی در مجموع بنده این پروازی که خودم هفته پیش رفتم برای استانبول تقریبا همه در هواپیما بی حجاب بودند در تهران، نه در فضای استانبول. فرودگاه امام خمینی هر کسی وارد هواپیما می شد بی حجاب بود ما چه طوری کمربند را در این کشور فرهنگ کردیم این قدر کلیپ ساختیم این قدر برنامه گذاشتیم این قدر کارتن ساختیم تا جا افتاد یواش یواش. من به نظرم در این قصه حجاب هم باید فرهنگ سازی شود. حتی من یک وقتی امام زاده صالح دیدم که دم در به بعضی از این دخترهایی که می آیند کوچک ها چادر می دهند که من یکی اش را برای نوه خودم گرفتم چادرهای کوچکی در کیف خیلی شیکی درست کرده بودند همان جا بچه سرمی کرد این خودش می تواند در واقع یک طوری محرک باشد یک طوری تشویق باشد.
سوال: متولد ۱۳۴۴ قم؟
جواب: بله.
سوال: شغل پدر.
جواب: نانوایی. من از قبل از انقلاب علاقه داشتم به روحانیت جالب است هیچ آخوندی هم در فامیل مان نبود یعنی هیچ روحانی در فامیل ما آن موقع نبود الان یک چند تایی هستند لذا به محض اینکه دیپلم تجربی گرفتم سال ۶۲ وارد حوزه شدم با علاقه و تا امروز هم پیش آمدم البته دانشگاه هم رفتم.
سوال: چند تا خواهر و برادرید.
جواب: ما ۵ برادریم یک خواهر.
سوال: با حاج خانم چه طور آشنا شدید.
جواب: خانواده مان فرهنگی و معلم اند برادر ایشان از سه چهار سال قبل با یکی از بستگان ما ازدواج کرده بود با نوه دایی من را ازدواج کرده بود و داماد ما شده بود بعد مادرمان متوجه شد که ایشان خواهر هم دارد و رفتند خواستگاری قدیم هم مثل الان نبود کار سهل تر بود قدیم که می گویم من ۶۶ در ۲۲ سالگی ازدواج کردم.
سوال: مهریه چه قدر است.
جواب: ۴۰۰ هزار تومان و خطبه را آیت الله شبیری زنجانی خواندند ایشان که الان نمی توانند آن موقع هم خیلی جاها نمی رفتند من از ایشان خواهش کردم آمدند منزل.
سوال: رابطه تان نزدیک است؟
جواب: بله من به ایشان خیلی ارادت دارم و ایشان به ما خیلی محبت دارند و الان کرونا باعث ایجاد فاصله شد والا هر هفته خدمت شان می رسیدم و منزل شان هم من خیلی از اوقات منبر می روم.
سوال: داخل پرانتز بپرسم اینکه می گویند آقای شبیری به لحاظ سیاسی خیلی در واقع به طیف اصلاح طلب نزدیک هستند درست است.
جواب: آقای شبیری زنجانی یک جمله بگویم، وقتی خدمت مقام معظم رهبری بودم و من به ایشان عرض کردم که آقا این کتاب جرعه ای از دریای ایشان را شما دیدید فرمودند بله سه جلد چاپ شده و آقای مختاری هم اینها را جمع آوری کرده و اینها هم نوشته های آقا نیست بلکه حرف های ایشان است و اینها را ضبط کردند و پیاده کردند. ایشان تامل کردند فرمودند آیت الله شبیری قیام شان قعودشان نشست و برخاست شان درس شان کلام شان همه مفید است و ایشان خیلی شروع کردند آقا از ایشان تعریف و بچه های آقا هم درس ایشان می رفتند بعد من آمدم قم خدمت آیت الله شبیری با هر دو بزرگوار ارتباط داشتیم با آقا روضه می رفتیم خدمت ایشان حرم از منبر آمدم پایین گفتم آقا دو سه شب قبل خدمت آقا بودم ایشان این طور فرمودند ایشان یک تاملی کردند عین عبارت یادم نیست ولی به این مضمون فرمودند سلام رساندند و فرمودند که به این تعبیر که ایشان هم در مدیریت بی نظیر هستند چنین تعبیری را ایشان راجع به آقا گفتند ایشان خیلی علاقه مندند به مقام معظم رهبری آقا منزل شان می آیند ایشان منزل آقا گاهی می روند ضمن اینکه جریان اصلاح طلب و جریان اصولگرا دو جریان درون نظام است.
سوال: همان که آقا گفتند دو تا بال نظام است. حاج خانم هنوز فعالیت فرهنگی می کنند.
جواب: نه ایشان باز نشسته شدند. آموزش پرورشی بودند. یک دوره ای آمد گفتند بیست سال بازنشسته می شوند. زمان آقای احمدنژاد بود بازنشسته شدند.
سوال: کمک می کنید در کار خانه اصلا وقت می کنید کمک کنید.
جواب: من خیلی کمک میکنم اشکال ندارد می گویم گاهی ظرف هم می شویم.
سوال: چند تا فرزند دارید.
جواب: سه تا فرزند داریم دو تا پسر و یک دختر.
سوال: چه می کنند.
جواب: پسر اول من که به اصطلاح دانشگاه تهران مهندسی عمران و فوق لیسانس نقشه برداری و الان در شهرداری قم مشغول هستند.
پسر دوم دانشگاه شریف بودند که صنایع خواندند مدیریت صنایع و الان فوق لیسانس شان را دفاع کردند آماده می شود برای سربازی.
دختر هم که امسال کنکوری است و دیپلم می‌گیرد و مدرسه تیزهوشان قم مشغول هستند. هر سه اینها استعدادهای درخشان بودند دبیرستان تیزهوشان بودند.
سوال: ازدواج کردند.
جواب: پسر اولی ازدواج کرده و یک نوه دارم ۵، ۶ سال دارند زینب خانم و پسر دومم را هم دعا بفرمایید زمینه ازدواج شان فراهم شود.
سوال: این را هم بپرسم بحثی که مطرح شده است خیلی روی آن کار کردند در یکی از برنامه های تلویزیونی را هم آوردند. اسم شان را نمی آورم درباره تعدد زوجین است که دیگر حتی غیر مستقیم یک چیزی در واقع پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری گذاشتند و اشاره ای به اینکه تایید نمی کنند چنین حرف هایی را.
جواب: یک فکری اول راجع به مجردها بکنید این مسئله اول کشور نیست بحث تعدد یا عدم تعدد شما ۱۱، ۱۲ میلیون مجرد در کشور دارید من فکر می کنم آقا هم نظرشان روی همین است اما بحث تعدد زوجات که طبیعتا یک بحث برای شرایط خاصی است که جامعه و نمی دانم الان ضرورتش تا چه حد باشد اولا که این بحث باید با فرهنگ جامعه جور دربیاید رضایت خانواده ها مطرح باشد اما ما بیاییم الان در صدا و سیما و جامعه ترویج این تفکر را بکنیم نه، به نظرم این الان شاید خیلی جا نداشته باشد.
سوال: حاج آقا چه شد در کنار حوزه هم دانشگاه را هم ادامه دادید.
جواب: علاقه مند بودم. برای اینکه به هر حال دانشگاه روش یاد می دهد شیوه یاد می دهد حوزه محتوا البته الان هر دو هم در روش و هم در محتوا پیشرفت کردند.
سوال: قبل از انقلاب هم فعالیت های دانش آموزی داشتید.
جواب: سنی نداشتیم راهنمایی بودیم ولی تظاهرات شرکت می کردیم.
سوال: بعد از انقلاب رفتید به سمت حوزه.
جواب: نه بعد از انقلاب چهار سال دبیرستان بودم علوم تجربی سال ۶۲ دیپلم تجربی گرفتم چهار سال کنکور هم تعطیل بود. همان سالی که ما دیپلم گرفتیم کنکور باز شد. کنکور دو مرحله ای هم بود ما یک مرحله شرکت کردیم تستی مرحله دوم دانشگاه شهید بهشتی تشریحی بود تنها کنکوری که دو مرحله برگزار شد مرحله اول آنها که قبول شدند توانستند به مرحله دوم هم شرکت کنند من دیگر ادامه ندادم و نرفتم دنبال رشته خودم آمدم حوزه و بعد رفتم دانشگاه باقر العلوم ولی در آن چهار سال دوران دبیرستان شاخه دانش آموزی حزب جمهوری شرکت می کردم می رفتم در قم.
سوال: چه کسی ملبس تان کرد.
جواب: من معمم شدنم در واقع یکی از آقایانی که فوت کرد از بستگان ما بود امام جمعه طبس بود یک وقتی ایشان مرحوم آیت الله طبسی حائری ایشان دعوت شان کردم منزل یک مهمانی گرفتم و آنجا معمم شدم.
سوال: جبهه هم چند ماهی رفتید.
جواب: همان اوایل سال های ۶۳، ۶۴ چند ماهی تبلیغی رفتم.
سوال: چون نزدیک هفته بسیج هم هستیم فرهنگ بسیجی آن موقع ما با فرهنگ بسیجی الان مان تفاوتی کرده است یا خیر.
جواب: خودشان هم می گویند تفاوت کرده آن جایی که آن موقع می نشستیم اتاق هایی که داشتیم سنگرها جبهه سادگی لباس مان ماشین هایمان خود آقایان هم الان می گویند روحیه ها خیلی تغییر کرده. به نظرم می رسد نسل جدید چرا دوباره به خاطر خیلی از قصه هایی که اتفاق افتاد مثل مدافعین حرم و اینها این روحیه احیا شد ولی فاصله گرفتند خیلی ها با آن زمان. خیلی بی آلایشی سادگی در آن زمان خیلی جالب بود.
سوال: طبیعی است چنین چیزی یا خیر.
جواب: شاید یک مقداری اش طبیعی است همین شهید زین الدین که همین روزها سالروز شهادت ایشان هم بود واقعا کسی فکر نمی کرد این فرمانده لشکر علی ابن ابی طالب بود وقتی وارد جبهه و سنگرها می شد به حدی متواضع و خاکی بود شاید به قول شما یک بخشی اش طبیعی است یعنی مثلا حضرت امام هم من یادم است در قم با ماشین می آمدند در خیابان و دست تکان می دادند یعنی مثلا گاهی ایشان از منزل خودشان که منزل آیت الله گلپایگانی می آمد من دوچرخه ای داشتم دنبال ماشین شان می دویدم بارها دیدم ایشان را. چون منزل مراجع می رفتند حتی روحانیون پایین تر از مراجع هم می رفتند بارها من ایشان را در ماشین دیدم که دست تکان می دادند و مردم هم بودند و بارها می رفتیم می آمد بالای پشت بام ایشان یک پشت بامی بود همین جایی که الان کنار رودخانه قم ساحلی است دست تکان می داد یواش یواش شرایط اقتضا کرد که محافظت ها و دقت ها و ترورهایی که پیش آمد و اینها پیش بیاید و سبک زندگی مان هم عوض شده یک مقداری.
سوال: یک چیزی را نمی توانیم بگذریم از آن همین که اشاره کردید حضرت آقا قبل از اینکه جریان های مدافع حرم پیش بیاید می فرمودند جوان امروز پیش روتر و قوی تر و تیزبین تر و متحدتر از آن جوان ها است.
جواب: ایشان جوان را خوب می شناسند و اندیشه جوان را می شناسد. نخبگان را خوب می شناسد اعتماد به جوان ها دارند جوان ها هم ایشان را دوست دارند و این در واقع تقابل است و متقابل است و به همین جهت هم امید می دهند به آینده واقعا این طور است شما ببینید در قصه کرونا چه کردند این جوان ها و شرکت های دانش بنیان. ما تحریم بودند و بالاخره خلا را در کشور پر کردند یک وقت ماسک گیر نمی آمد این خیلی مهم است.
سوال: طلاب جوان مان از خود شما می خواندم برای غسل دادن و اینها.
جواب: رفتند بیمارستان ها و در کارهای مختلف همین الان گروه های جهادی که خیلی از طلاب در آن هستند دانشجویان هستند دانشجویان پزشکی هستند باید در واقع تبلیغی و ترویجی صدا و سیما هم بکند و اینها را نشان بدهد خیلی هم موثر است که چه اتفاقاتی در کشور می افتد و در این صحنه هایی که این ها حضور دارند بدانند که هنوز همان روحیه در یک قالب دیگری هست و به قول شما با یک نگاه تیزبینانه ای وجود دارد.
سوال: فکر می کنید بسیجی امروز ما را چه تهدیدهایی در واقع تهدید می کند و چه فرصت هایی پیش رویش است.
جواب: فرصت ها همان فرصت هایی که الان است یعنی امروز تکنولوژی، فضای مجازی، امکانات، تحصیل اینها همه فراهم است اما تهدیدها این است که استحاله بشوند در فرهنگ غربی در فضای منفی مجازی.
سوال: رفتید یک مدت نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه سمنان چه سالی بود.
جواب: من سال ۷۳ خدمت آقای صدر رسیدم ایشان مسئول نهاد نمایندگی دانشگاه ها بود گفتم من فوق لیسانس دانشگاه قم را دارم آمادگی هم دارم اگر کاری از من برمی آید انجام می‌دهم ایشان گفت می‌روی سمنان دانشگاه مهندسی دانشگاه سمنان اسمش بود. ولی رشته هایش مهندسی بود. گفتم بله ولی تنها می روم خانواده ام نمی آیند به خانواده ام گفتم گفتند برو هر هفته شنبه صبح می رفتم چهارشنبه بعد ازظهر می آمدم رفتم دانشگاه سمنان سال ۷۳.
سوال: بعد از آن هم که جامعه المصطفی.
جواب: ۸۰ آمدم جامعه المصطفی تا الان که ۱۴۰۰ است بیست سال در هیئت علمی آنجا هستم.
سوال: الان مسئولیت چیست.
جواب: الان مدیر مجتمع تاریخ جامعه المصطفی هستم که رشته های مختلف ارشد و کارشناسی و دکتری داریم بیش از ۷۰۰ طلبه خارجی داریم. رشته تاریخ فلسفه کلام قرآن اصلا رشته سیاسی به آن معنا نداریم. آموزش یعنی فقه و اصول و مبانی دینی و معارف اهل بیت ترویج می کنیم شیعه و سنی هم داریم جالب است.
سوال: شما دوره پنجم حوزه نفر برتر شدید و یک هدیه ای از امام گرفتید.
جواب: حوزه ۹ پایه امتحان می گیرد پایه پنجم که من ۹ پایه را در عرض ۵ سال خواندم الان ۱۰ سال می خوانند و امتحان هم همان اول سال ۶۲ که آمدم ۶۷ کامل ۹ پایه را امتحان دادم ولی پایه پنجم در رتبه امتحانات من اول شدم امام یک دوره بحار ۱۱۰ جلد بود خیلی با ارزش بود من با وانت رفتم آوردم چون زیاد بود ایشان یک دوره بحار به من دادند آیت الله عظمی گلپایگانی هم یک پارچه قبایی دادند بعضی آقایان دیگر هم کادو دادند اما برای امام نامه اش را هم دارم.
سوال: امام را از نزدیک هم دیدید.
جواب: قم دیده بودند ایشان را قم خدمت شان همه شب های جمعه که ایشان فیضیه سخنرانی می آمد من می رفتم گوش می کردم.
سوال: شما در حسینیه امام خمینی محضر آقا خیلی سخنرانی کردید و منبر رفتید تا حالا نکته ای نقدی حرفی آقا به شما زدند.
جواب: ما از سال ۹۰ توفیق دارم که محضر معظم له منبر بروم قبلا که منبرها عمومی بود الان به واسطه کرونا مدتی است که محضر ایشان تنهایی شده این منبر من برای این منبر خیلی وقت می گذارم برای همه منبرها وقت می گذارم ولی برای این منبر بیشتر . دو تا منبر را خیلی وقت می گذارم یکی اینجا یکی هم بیست و یکم رمضان مشهد که چند سال من شب احیا امسال هم زنده باشیم ان شاالله خدمت دوستان هستیم آن متنی که آنجا ارائه می شود متنی است که از قبل منبرش رفته نه یک منبر تمرین شده ای نیست یک منبر نویی است شما آیاتش روایاتش را نوشتید مطالبش را. برای اولین بار دارد ارائه می شود یک وقتی یک منبری را ۱۵ بار رفتید خیلی رفقا به من می گویند از آن منبرهایی که خیلی رفتی آنجا برو روان باشی می گویم نه اجازه بدهید من یک چیزی جدیدی تهیه کنم غالبا از محضر ایشان که بعد از منبر می رسیم ایشان در جمع تعریف می کنند. در جمع حتی یک بار شهید سلیمانی هم ایستاده بود آقای حدادعادل بودند خیلی از آقایان بودند در حیاط حتی ایشان ایستادند فرمودند خیلی عالی بود نو بود این مطالب امشب جدید بود. حتی سر سفره شام در جمع، اما اگر نقدی باشد خم می شوند کنارشان من نشستم سر سفره آهسته می گویند یک بار حتی من آمدم با ایشان وداع کنم. بغل ایشان کرونا نبود هنوز خداحافظی داشتم می کردم فرمودند این جمله ای که گفتید معنایش این است مثلا نه این.. بله چهار پنج مورد پیش آمده که ایشان یک نکته ای را تذکر دادند حتی یک موردی را نمی دانم بگویم یا نگویم چون به من گفتند مطرح نشود ولی عیب ندارد عرض می کنم اخیرا یک منبری را ایشان یادتان است که برای دانشجویان اربعین، در دانشگاه تهران من رفتم منبر خوبی هم بود به نظر خودم خیلی روی آن بحث من کار کرده بودم بعد که منبر تمام شد یک نوشته ای خیلی کوتاه در واقع به بنده داده شد که ایشان مرقوم فرموده بودند که این عینش را یادم نیست یک اشتباهی بود که بنده کرده بودم که این جمله ای که شما گفتید مثلا معنایش این است حالا شاید فکر کنم یادم بیاید که چه بود آن جمله که من معنا کرده بودم و ایشان گفته بودند نه معنای این جمله این نیست.
تا این حد اهمیت می دهند. من بارها گفتم بهترین مستمع خود ایشان است با دقت و حوصله حتی اعراب کلمات را هم دقت می کنند.
سوال: آقای رفیعی سخت است.
جواب: خیلی سخت است اتفاق افتاده جایی منبر رفتم بسیاری آقایان بودند آن اشکال را نگرفتند ولی ایشان گرفته چون با دقت گوش می دهند و آن چه که مهم است این نکته ای است که عرض کردم که تعریف در جمع اما تذکر خیلی خصوصی.
سوال: اسم شهید بزرگوار حاج قاسم سلیمانی را هم بردید خاطره ای از ایشان دارید.
جواب: ایشان را من هر چه دیدم در بیت دیدم غیر از آن خدمت شان نرسیدم فقط نمی دانم که این سال هایی که در بیت می رفتیم تقریبا هر سال شاید چهار پنج سال پشت سر هم ایشان خیلی با تواضع و احترام می گفت آقای رفیعی یک روضه ای هم ما داریم کرمان، این را هم شما بیا یکی از دوست هایش گفتم ایشان که به بنده بگوید که امر کند بگوید بیا و فلان چرا این قدر پیش پا افتاده دعوت می کند. گفت گفته نمی خواهم آقا رفیعی به خاطر من بیاید ملاحظه آقای سلیمانی را بکند می خواهم به عنوان یک روضه بیاید به خاطر همین هم هیچ وقت به من اصرار نمی کرد خیلی عادی والا ایشان اگر ببخشید بالاترین شخص بنده که جایگاهی ندارم بالاترین شخص هم می گفت بیا اینجا منبر برو می آمد برایش. هیچ گاه این کار را نکرد همیشه عادی چندین بار تا این سال آخری که من خدمت ایشان بودم که شبی بود که به نظرم آقای مقتدی صدر هم آورده بود ایشان. آن شب بود یک روضه بعد از آن دیگر تعطیل شد آن شب وقتی که منبر تمام شد لحن ایشان متفاوت بود همین طور تکیه داده بود، به دیوار بیت آقا هم دورش شلوغ بود گفت آقای رفیعی بالاخره شما این روضه ما را نیامدی. گفتم آقای سلیمانی امسال می آیم چشم. بعد گفتم این را که آقا شما پیگیری که نمی کنید یک چیزی می فرمایید بعد دیگر دنبال نمی کنید، کسی هم به ما زنگ نمی زند پیگیر نمی شوید. گفت دیگر ببین روضه مال من نیست امسال را گفت خیالم راحت گفتم بله می آیم و یک آقایی در آنجا کارهای ایشان را انجام می داد آقای صدفی در کرمان. که کارهای روضه را انجام می داد ایشان بعدا به من زنگ زد که گفت خیالتان راحت باشید فلانی قول داده سه شب می آید من رفتم ولی خودش نبود شهید شده بود.
دست نوشته حجت الاسلام رفیعی برای برنامه دستخط:
بسمه تعالی الم یعلم و ان الله یری خدا را بر توفیق حضور در برنامه ارزشمند دست خط شاکرم امید آن که همواره در خط مستقیم حرکت کنیم و از مسیر حق خارج نشویم و روز حشر دست خط فرشتگان به دست راست ما داده شود و شرمنده نشویم. توصیه می کنم چنین برنامه هایی بیشتر ارائه شود و گفتگوها خودمانی تر اجرا گردد. والسلام.
- نویسنده :
- منبع :
https://19dey.com/news/29168
