فضای مجازی و حوزه‌های نوظهور آینده آسیب شناسی شد

پژوهشگر مطالعات آینده و فضای مجازی این فضا را هم فرصت و هم تهدید برای جوامع ذکر کرد و گفت: فضای مجازی در کنار مزایای خود با توجه به چشم انداز و اهدافی که انقلاب اسلامی دارد می‌تواند معایبی را نیز ایجاد نماید لذا با رصد فضای مجازی و اینکه به چه سمت و سویی می‌رود می‌توان از غافلگیری در آینده جلوگیری کرده و کنشگر فعالی در آینده فضای مجازی کشور باشیم.
محمد هادی قاسمی به اشاره تقسیم بندی آلوین تافلر در مورد سه موج یا عصر مطرح شده برای مسیر پیشرفت بشر (عصرهای کشاورزی، صنعتی، اطلاعات) بیان داشت که امروز ما در عصر چهارم و دوره‌ای قرار داریم که می‌توان آن را عصر اطلاعات و فضای مجازی تلقی گرد و این فضا باعث ایجاد تغییرات شگرفی در سبک زندگی انسان شده است. وی افزود برای شناخت فضای مجازی و یا بصورت دقیق‌تر فضای سایبری می‌بایست از تعاریف و ادبیات آن ورود کرده و سپس به کاربردها و معایب آن پرداخت. وی محیط تعاملی را از ویژگی‌های مهم فضای سایبری ذکر کرد چرا که فعالان حاضر در این عرصه می‌توانند با یکدیگر ارتباط داشته باشند و افزود: شاید مفهوم فضای مجازی اولین بار در سال 1982 توسط ویلیام گیمسبون رمان نویس کانادایی مطرح شد که از واژه Cyber Space یا فضای سایبری که در آن رایانه‌ها به یکدیگر متصل می‌شوند و ارتباط منابع اطلاعاتی دنیا با هم برقرار می‌شود، استفاده کرد و این کلمه سایبر از آن پس از در ادبیات ارتباطات جای گرفت.
قاسمی ادامه داد: ویژگی فضا مجازی موقعیتی است که شرایط جغرافیایی و فیزیکی در آن کنار می‌رود و محدوده سرزمینی به تعبیر امروز در آن تعریف نمی‌شود و افرادی که در آن حضور دارند کنشگرانی هستند که هر روز در فضای مجازی فعالیت دارند لذا ما در فضای مجازی برخلاف فضای واقعی، نظام سیاسی مبتنی بر جغرافیا را نداریم و با خصیصه‌هایی مانند فرازمانی، فرامکانی و در دسترس بودن و با امکان معرفی خود با چندین پروفایل متفاوت، به سمت نسبی گرایی حرکت می‌کنیم. وی مهمترین تغیییری را که فضای مجازی طی 50 سال گذشته ایجاد کرده است تجربه یک فضای دوجهانی عنوان کرد که با افزایش روز افزون تعداد کاربران این فضا، نقش آن در زندگی افراد پررنگ‌تر می‌شود.
وی افزود: برخی اندیشمندان این حوزه مانند امانوئل کاستلز یا آنتونی گیدنز معتقدند ظهور جامعه شبکه‌ای آغاز دگرگونی در عصر حاضر است و نیز می‌توان ادعا کرد که دیگر حریم خصوصی به معنای شناخته شده آن وجود ندارد و فناوری‌های مختلف و پیام رسان‌ها ابزارهایی هستند که این کار را انجام می‌دهند.
وی با اشاره به اینکه برای شناخت بهتر فضای مجازی ابتدا باید جهان مجازی را شناخت گفت: بحث داده و داده‌های فراوری شده که اصطلاحاً به آن information یا اطلاعات گفته می‌شود در فضای مجازی از اهمیت بیشتری برخوردار است و بر اساس پایش سازمان ملل در سال 2021 اطلاعات حائز اهمیتی در خصوص افزایش ضریب نفوذ فضای مجازی میان کاربران منتشر شده است. این دانشجوی دکترای آینده پژوهی ادامه داد: بر اساس گزارش‌های منتشر شده سازمان ملل، در طول 60 ثانیه در سطح جهان فیسبوک 4/1 اسکورل (مشاهده مطلب توسط کاربر) داشته، 69 میلیون پیام در واتس آپ ارسال شده، 695 هزار استوری در فضای اینستاگرام به اشتراگ گذاشته شده و 3 میلیون توییت در توییتر مشاهده شده است و نیز 8/3 میلیون سرچ در گوگل انجام می‌شود و حجم داده‌ها در هر روز و هر ثانیه بیشتر و بیشتر می‌شود.
قاسمی بیان داشت: در سال 2021 رشد هزار برابری تولید اطلاعات و انتشار در فضای مجازی و رشد 1400 برابری مصرف ترافیک در غرب آسیا (خاورمیانه) نسبت به 10 سال گذشته از دیگر آمارهای منتشر شده سازمان جهانی است که این رشد روزافزون بیانگر این حقیقت است که مردم از فضای مجازی به عنوان فضای واقعی یاد و استفاده می‌کنند. وی اضافه کرد: بر اساس دیگر پژوهش‌های صورت گرفته تقریباً نیمی از خاطرات نوجوانان 13 تا 15 سال در فضای مجازی شکل می‌گیرد و نسل‌های بعد از ما رشدشان در این فضا خواهد بود و حضورشان در فضای مجازی پررنگ می‌شود و وقایع و اتفاقات زندگی آنها در آنجا شکل می‌گیرد و اگر روزی این دسترسی قطع شود فرد هویت و بخشی از زندگی خود و خاطراتش را از دست می‌دهد و این از مباحث بسیار چالش برانگیز آینده است. وی یادآور شد: در فضای مجازی هویت افراد خیلی اهمیت ندارد و ارزش محتواهای تولید شده از افراد بیشتر است و این حقیقت، سازو کارهای قانونی و حقوقی را متفاوت می‌کند چراکه ما می‌توانیم با هویت‌های مختلف در فضای مجازی زندگی کنیم و آن هویت‌ها نمی‌تواند مبانی قانونی و حقوقی داشته باشد ولی در فضای حقیقی شرایط به گونه دیگری است.
قاسمی رسانه‌های اجتماعی را یکی از ابزارهای جالب توجه و مورد استفاده کاربران در فضای مجازی عنوان کرد و افزود: این رسانه‌ها دو جنبه مهم دارند یکی جامعه‌ای که عضو آن رسانه هستند و دیگری ارتباط و همکاری که با هم دارند بنابراین این رسانه‌ها ویژگی‌هایی دارند که هویت افراد را شکل می‌دهند و خود را در فضای مجازی معرفی می‌کنند و حس احترام متقابل، احترام مشترک، احترام به عقاید و تولید و مدیریت محتوا در آن مهم محسوب می‌شود. وی با اشاره به افزایش روزافزون این رسانه‌ها گفت: تعداد زیادی از این رسانه‌ها شکل می‌گیرند که سعی دارند با ویژگی و آپشن های خاص کاربران بیشتری را به خود جذب کنند و این رسانه‌های اجتماعی سعی دارند با ارائه خدمات خاص بتوانند بخشی از جامعه مخاطب را به سمت خود جذب کنند و به نوعی مالک رفتار و روابط اجتماعی آن افراد شوند. وی تاکید کرد: این رسانه‌ها جایگزین رسانه‌های جمعی و دولتی مانند صدا و سیما می‌شوند و براساس نظرسنجی‌ها میزان گرایش و توجه مردم به رسانه ملی رو به کاهش است و این رسانه‌های که اکثراً مبدأ و مدیریت آن در خارج از کشور هستند، اثرگذاری و نقش پررنگی را در جامعه ما بازی می‌کنند. وی قابلیت تعاملی کاربران بصورت یک به یک با یکدیگر و یا گروهی را از عوامل توجه مردم به این رسانه‌ها ذکر کرد و گفت: در این رسانه‌ها حریم خصوصی معنا ندارد چرا که آن پلتفرم و سرورهای آن به عنوان شخص سوم همیشه حاضر در یک رابطه خصوصی است و ارتباطات و محتوای تبادل شده را بصورت اطلاعات قابل دستیابی در سرورهای خود ذخیره سازی می‌کند.
این پزوهشگر در خصوص اهمیت فضای مجازی گفت: در این فضا میزان یادگیری و انتقال مفاهیم بسیار افزایش می‌یابد چراکه با خواندن 10 درصد از یادگیری حاصل می‌شود در شنیدن این میزان دو برابر شده و اگر فاکتور دیدن را اضافه کنیم این مقدار بیشتر می‌شود (30%) و با افزودن بحث تجربه و بحث در باره آن به مؤلفه‌های یادگیری تا میزان 90 درصد یادگیری شکل می‌گیرد و امروز ما در فضای مجازی تمام این فاکتورها را داریم (دیدن، شنیدن، تجربه کردن، بحث کردن) بنابراین میزان یادگیری و انتقال مطالب در این فضا بشدت روند صعودی دارد. قاسمی در ادامه با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در دوم مهرماه سال 1391 که اهمیت فضای مجازی را به اندازه اهمیت انقلاب اسلامی خواندند افزود: هرچقدر تاکنون و در عمر 43 ساله انقلاب برای حفظ و تداوم و توسعه آن زحمت کشیده شده با استفاده از فضای مجازی می‌تواند به چشم انداز بهتری دست یافت و این فضا بر اساس نظر مقام معظم رهبری مانند انقلاب اسلامی هم اهمیت دارد و هم طبیعتاً نیازمند صیانت و تببین است.
وی به آخرین پایش انجام شده از سوی مرکز آمار ایران در سال 99 اشاره و تصریح کرد: 65 درصد از افراد بالای 15 سال به بالا حداقل در یک شبکه اجتماعی عضو هستند و بیشترین عضویت در استان البرز بوده است و سپس بوشهر 75.6 و تهران با 75 درصد بیشترین آمار حضور در فضای مجازی را داشته‌اند. وی بیان داشت: 12 میلیون و اندی مشترک اینترنت ثابت هستتند و 88 میلیون نفر نیز دارای موبایل فعال هستند و در بعضی استان‌ها نیزاین میزان از 100 درصد بیشتر است چراکه افراد از دو سیم یا چند کارت بصورت همزمان استفاده می‌کنند و 36 میلیون کاربر ایرانی در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند. قاسمی میانگین استفاده از اینترنت را حدود 5 تا 9 ساعت اعلام کرد و افزود: اگر ما محتوایی تولید کنیم که بین 36 میلیون کاربر که روزانه در حال افزایش است، مورد استفاده قرار گیرد موفقیت بزرگی را کسب کرده‌ایم و این بدان معناست که 5 تا 9 ساعت تریبونی در اختیار داریم که خود کاربر متقاضی آن است و هزینه نیز برای آن پرداخت می‌کند ولی اگر در بخش تولید محتوا منفعل عمل کنیم این ظرفیت کمرنگ شده و جایگزین‌های خارجی این نقش را بازی می‌کنند.
وی ادامه داد: آیا رسانه ملی آنقدر کاربر و مخاطب دارد که قادر باشد 5 تا 9 ساعت وقت خود را با آن رسانه بگذرانند و با اشتیاق از آن استفاده کنند؟ وی اینستاگرام را مقبولترین شبکه اجتماعی در بین ایرانیان برشمرد و افزود: این شبکه در ایام شهادت سردار سلیمانی اکانت هایی را که عکس سردار را منتشر کرده بودند مسدود کرد که دیگر امکان بازیابی آن حساب‌ها وجود نداشت و این شبکه براحتی می‌تواند کنشگران فعال در آن را مدیریت کند و مسئله امروز فضای مجازی ما هم همین است. بخش عمده‌ای از کنترل این فضا در اختیار ما نیست. قاسمی اضافه کرد طبق آمار منتشر شده اینستاگرام 24 میلیون کاربر ایرانی دارد و محبوبترین شبکه اجتماعی ایرانیان شمرده می‌شود و در حدود 45% از این کاربران را بانوان تشکیل می‌دهند.
وی تاکید کرد: در حوزه فرهنگ گفته می‌شود که سرمایه گذاری روی بانوان یعنی ساختن و تربیت سه نسل است چراکه هر بانو، دختر، همسر و مادر است و پرورش دهنده و تربیت کننده نسل‌های دیگر است بنابراین اهمیت این قشر مشخص و اثرگذارتر است. از دید امنیت ملی هم این مسئله مهم قلمداد می‌شود. وی بیان کرد: مالک فیسبوک که خود یک شبکه اجتماعی بزرگ بود شرکت واتس آپ و اینستاگرام را خریداری می‌کند و سعی در خرید دیگر پلتفرم‌هایی دارد که کاربران زیادی دارند و آنها را با یکدیگر تجمیع می‌کند و مالکیت بخش زیادی از پروفایلها و مطلاعات کاربران دنیا در اختیار یک نفر قرار می‌گیرد و چون کاربران مجبورند در زمین بازی او بازی کنند باید از قواعد بازی و سبک زندگی آن فرد یا شرکت یا تفکر متعلق به آن استفاده کنند و بتدریج این منش‌ها تبدیل به شخصیت افراد می‌شود. به گفته وی مطابق با آمار سال 1399 مرکز آمار ایران، 24 میلیون نفر کاربر بازی‌های موبایلی هستند که 11 درصد آنها برای بازی خود پول پرداخت می‌کنند و حجم زیادی پول به خارج از کشور منتقل می‌شود در کنار این موضوع ما در حدود 36 هزار فروشگاه اینترنتی دارای مجوز هستیم و حجم قابل توجهی از تجارت الکترونیک ذر کشور را تجربه می‌کنیم که این میزان به 160 هزار میلیارد تومان در سال 1399 رسیده است.
قاسمی در ادامه سخنان به فرصت‌هایی اشاره کرد که فضای مجازی برای ما ایجاد می‌کند و افزود: برای نمونه در دوره کرونا فرصت آموزش‌های مجازی، تعاملات اجتماعی جامعه ایرانی با اقوام و دوستان، خبرررسانی، انجام امور فرهنگی و هنری در بستر شبکه و ... فراهم شد ولی در کنار این فرصت‌ها، تهدیدهایی نیز وجود دارد که عمده آن آن اتلاف وقت کاربران است. آمار مورد اشاره (5-9 ساعت) یعنی تقریباً به اندازه زمانی که کارمندان در محل خدمت خود صرف می‌کنند و یا دانش آموزان و دانشجویان باید به تحصیل علم و تعلیم و تربیت بگذرانند معادل این زمان، توسط دیگر محتواهای موجود در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت مصرف می‌شود.
وی وقت گذرانی در اینترنت را از مشکلات همه دنیا اعلام کرد و افزود مطابق با آمارهای جهانی این تهدید در ایران، کشورهای عربی و کشورهای حوزه غرب آسیا و کشورهای آفریقایی بیشتر است.
وی تهدیدات فرهنگی را یکی دیگر از مهمترین تهدیدات فضای مجازی در ایران عنوان کرد و گفت: فضای مجازی می‌تواند ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را کمرنگ کرده و فرهنگ دیگری را جایگزین کند و باعث تحریف فرهنگی ایرانی و اسلامی ما شود و در عرصه فرهنگی این کار به سادگی صورت می‌گیرد که باید برای آن چاره جویی کرد. وی ادامه داد: در حوزه‌های دیگر نیز مشکلاتی مانند تجارت مواد مخدر، روابط نامشروع و تولید محتواهای غیراخلاقی داریم که نسل آینده انقلاب را که باید نسلی مولد و انقلابی باشد را آسیب پذیر می‌کند. قاسمی در بخش تهدیدات سیاسی افزود: فیسبوک اعلام کرده است که تا 15 سال آینده به کاربران خود پاسپورت می‌دهد تا در دیگر کشورها زندگی کنند درحقیقت نقش دولتها در آینده فضای مجازی بسیار کمرنگ می‌شود و دیگر حفاظت از مرزها با سیم خاردار کار معقولی نیست چون مرزهای آینده دیگر مبتنی بر جغرافیا نیستند. نظریه‌های دولت- ملت جای خود را به ملت- رسانه خواهند داد و رسانه نقش فعالتر و قوی‌تری از دولت به معنای خاص و حاکمیت سیاسی، خواهد داشت.
وی تصریح کرد: در آینده پژوهی می‌توان با چهار رویکرد با آینده مواجه شد که یکی از آنها شناسایی روندهای آینده است که آینده را در امتداد گذشته و حال ببینیم. در رویکرد دیگر، وقتی با عدم قطعیت در آینده مواجه می‌شویم سناریوها طراحی شده و بر اساس اتفاقاتی که در آینده می افتند راه حل ارائه داده و فضاسازی می‌کنند. سناریوها در حقیقت بدیلهای آینده را برای ما ترسیم می‌کنند آن هم در شرایطی که در آینده با عدم قطعیت مواجه هستیم و در رویکرد سوم به شگفتی سازها می‌رسیم. پدیده‌هایی مانند کرونا که با روند و سناریو قابل پیش بینی و ارائه راهکار نباشند از این طریق پیش بینی و مدیریت می‌شوند. وی با اشاره به 3 رویکرد مطرح شده و منفعلانه ذکر شده به مدل فاعلانه اشاره کرد و افزود: اگر بخواهیم با رویکرد آینده پژوهی فاعلانه کاری را انجام دهیم یا چیزی را تغییر داده و یا بسازیم باید از تصویرسازی استفاده کنیم. آنچه که امروز توسط متولیان فضای مجازی و شرکت‌های بزرگ در حال انجام است روند و سناریو و ... نیست بلکه رویکرد چهارم و تصویر سازی از آینده و حرکت به سمت آن است. در این رویکرد آینده پژوهی کنشگر فعال است و فضای مجازی بستری است که از طریق آن اراده ساخت آینده مطلوب شکل می‌گیرد.
قاسمی مفهوم هوش مصنوعی را یکی از مفاهیم لازم برای شناخت آینده فضای مجازی عنوان کرد و گفت: فضای مجازی به سمت استفاده بیشتر از هوش مصنوعی پیش می‌رود تا محاسبات انسانی را کنار گذاشته و هوش مصنوعی به جای انسان فکر کرده و عمل نماید و این تغییر بسیار مهم است چراکه بحث‌های حقوقی، قانونی و روابط بین الملل را تحت تأثیر قرار می‌دهد و برای نمونه می‌توان به ترور شهید فخری زاده با استفاده از فناوریهای نوین و هوش مصنوعی اشاره کرد.
وی پروژه‌هایی مانند ایجاد شهرهای هوشمند، استفاده از اینترنت اشیا در زندگی روزمره، کنترل هوشمند ترافیک و رفت و آمدها و سایر موارد را که با ترکیب هوشمندی و ماشین انجام می شود بخشی از آینده فضای مجازی دانست که نیاز به پیوست فرهنگی دارد و اگر هوشمندانه با آنها مواجه نشویم، ضربه خواهیم خورد.
وی در ادامه به مفهوم second life و زندگی دوم افراد در فضای مجازی و بازیهای که در حال حاضر سرویس می دهند اشاره کرد که در آن افراد با ویژگی های خودخواسته و با هویت جدید سالها بر اساس مدل ایده آل خود در آن زندگی می کنند و در آن قواعدی را که ادیان و یا هنجارهای اجتماعی محدود و یا منع کرده وجود ندارد و افراد هرگونه که بخواهند در آن رفتار و زندگی می کنند. تجربه زندگی دوم با هویت ها و آواتارها و پروفایلهای مختلف باعث می شود فرد بخشی از زمان زندگی واقعی خود را در فضایی و بستری بگذارند که در آن تقریبا قید و محدودیتی وجود ندارد و طبیعی است که وی بعد از مدتی از آن فضا در زندگی و رفتار اجتماعی خود متاثر باشد.
وی دهکده جهانی را از دیگر ابعاد فضای مجازی ذکر کرد و افزود: در این دهکده مرزها به راحتی حذف می شود و ملیت افراد مهم نیست و در آن عِرق و علاقه ای به سرزمین تعریف نمی شود و این نیز خود یک تهدید فرهنگی است. قاسمی اضافه کرد: همه این مولفه ها فضایی را بنام متاورس (فرا جهان) ایجاد می کند که در آن هوش مصنوعی جای بشر تفکر می کند و second life هویت ها را حذف می کند و دهکده جهانی نیز سرزمین ها را کنار می گذارد در حقیقت متاورس جهانی جدید با قواعدی جدید است که در آن می توان کاملا کسب و کار، تجارت و بسیاری از شئونات زندگی فعلی را تجربه کرد. اینکه آیا متاورس خوب است یا بد نیازمند پژوهش و بررسی های جامعی است اما آنچه مهم است آن است که این فضا ایجاد و در حال گسترش است. ما باید بعنوان کشوری که داعیه هایی بیش از هویت ایرانی و سرزمین جغرافیایی داریم، با این فضا آشنا و برای مواجهه با عدم قطعیتهای آینده آن برنامه داشته باشیم. وی بیت کویین را پول این دنیا عنوان کرد و افزود: این پول ماهیت خارجی ندارد و مانند پول رایج کشورها، پشتوانه طلا و ذخایر خاص ندارد بلکه یک اعتبار الکترونیکی است. وی تاکید کرد: شاید در متاورس انسان به ابزاری در دست ربات تبدیل می شود و این ربات ها توسط افراد خاصی برنامه ریزی می شوند و این سبک زندگی شاید لزوما با شرع و اعتقادات همخوان نباشد و تفاوتها و چالش بزرگی را برای ما ایجاد کند. قاسمی در جمعبندی این نشست بر ضرورت شناخت درست فضای مجازی فعلی، شناخت ابزارها و نگاه آینده پژوهانه به آینده آن تاکید کرده بیان داشت: آینده فضای مجازی و متاورس برای ما فرصت ها و تهدیدهایی را به همراه خواهد داشت و این ما هستیم که باید به تعریف نقش و جایگاه خود در آینده بپردازیم و از هم اکنون علی الخصوص در ابعاد فرهنگی می بایست بصورت فاعلانه و کنشگرانه به مسئله نگاه کرد. فشار فناوری و کشش نیاز بشر، همه کشورها و جوامع را به سمت یاد شده سوق می دهد، آنچه مهم است جلوگیری از غافلگیری راهبردی و آماده بودن برای مواجهه با آینده این فضا است و ان شاالله به توفیق الهی جمهوری اسلامی در این عرصه نقش آفرین و موفق خواهد بود.