بناهای تاریخی حرم حضرت معصومه(س) نباید تخریب شود

عباس صالح مدرسه‌ای، پژوهشگر و کارگردان مجموعه «میراث جاودان» در گفتگو با خبرنگار 19 دی گفت: صحن امام هادی علیه السلام قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر حضرت معصومه(س) است که در سال‌های اخیر به این نام مزین شده و در گذشته، مردم آن را به صحن عتیق می‌شناختند، این صحن از مکان‌هایی است که علاوه بر معنویتی خاص، از تاریخ و هنری شناخته شده برخوردار است.

وی افزود: طبق نقلی در قرن دهم هجری دختر شاه اسماعیل صفوی، صحن مربعی شکل با سه ایوان در حرم مطهر حضرت معصومه(س) بنا کرد که بعدها فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر داد و به شکل هشت ضلعی نامنظم در آورد. بنا بر اسناد تاریخی دیگر در سال ۹۲۵ هجری قمری شاه اسماعیل اول ساختمان ایوان قسمت شمالی معروف به ایوان طلا را به طول ۹، عرض ۶ و ارتفاع ۱۴.۸۰ متر به همراه دو مناره به ارتفاع ۳۲.۲۰ متر و قطر یک متر ساخت و صحن عتیق را بنا نهاد و برای نخستین بار صحنی به شکل مربع بار سه ایوان ایجاد کرد و پس از او شاه طهماسب اول، بنای تاریخی ایوان جنوب مدرسه فیضیه را که به صحن عتیق چسبیده، ساخت. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا زمان فتحعلی شاه؛ وی ظاهر آن را تغییر داد و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآورد و پس از آن بر ایوان‌های صحن عتیق افزوده شد و اکنون ۷ ایوان در آن است که ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن واقع شده است و در سال ۱۲۷۶ هجری قمری ایوان صحن کهنه مزین به طلا شد.

این پژوهشگر و کارگردان سینمای مستند گفت: در دیگر ایوان‌های صحن امام هادی علیه السلام نیز انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‌کاری و گچ‌بری و آینه کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. یکی از آثار هنری فاخری که در صحن امام هادی علیه السلام (عتیق) قابل مشاهده است، کتیبه‌ای است که بر حاشیه فوقانی این صحن با خطی خوش و زیبا و در هم فرو رفته، ۲۹ بیت از شگفت‌ترین قصائد تاریخ علم و ادب و هنر سروده شاعر توانا مرحوم میرزا محمد صادق پروانه کاشی متخلص به «ناطق» اصفهانی نوشته شده که آن را قصیده معجزیه نامیده‌اند.

وی افزود: این قصیده که در سال ۱۲۱۸ هجری قمری به مناسبت تعمیر و تذهیب گنبد حرم مطهر توسط اصفهانی سروده شد، عدد هر مصراع آن طبق حروف ابجد ۱۲۱۸ (تاریخ اتمام گنبد مطهر) است. این قصیده در شصت و دو بیت (۱۲۱۸) و یکصد و بیست و چهار مصراع (۱۲۱۸) سروده شده و ۲۹ بیت آن در حاشیه فوقانی صحن عتیق آستان حضرت معصومه سلام‌الله علیها بر روی کاشی نوشته شده است؛ و بیت «این قبه گلبنی است به زیور بر آمده/ یا پاک گوهریست پر از زیور آمده» اولین بیت این قصیده طولانی است.

تهیه کننده مجموعه «میراث جاودان» گفت: متأسفانه در حال حاضر صحن عتیق حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها که از نام آن پیداست، در حال تخریب است. به جای این که این صحن مرمت شود و به همان شکل قبلی حفظ و نگهداری شود، دیوارهای آن را تخریب کرده و از نو کاشی کاری می‌کنند، این کار مثل آن است که تخت جمشید را تخریب کنیم و از نو با مصالح جدید بازسازی کنیم و بگوییم می‌خواهیم بهترش را بسازیم.

این فیلم‌ساز تأکید کرد: در حفظ و مرمت آثار باستانی اصولی وجود دارد که کارشناسان میراث فرهنگی و باستان‌شناسان حرفه‌ای گفتنی‌های بسیار دارند اما متأسفانه در برخی بقاع متبرکه این مسئله را با ساخت و ساز و توسعه عمرانی اشتباه گرفته‌اند. این امور باید در دست افراد متخصص در زمینه باستان‌شناسی و امور فنی حفظ و مرمت آثار تاریخی باشد.

وی گفت: این اتفاق در جاهای دیگر مثل مسجد اعظم قم، حرم مطهر رضوی و سایر بقاع متبرکه هم افتاده است. البته دلایل مختلفی برای این موضوع ذکر شده است یکی این‌که خود را با بقاع متبرکه حجاز مقایسه می‌کنند که آثار فاخر امروزی دارند که در پاسخ باید گفت آن‌ها بناهای اصیل قدیمی را تخریب کرده‌اند و به جای آن آثار نو ساخته‌اند، در حالی ‌که حفظ آثار کهن از رویکردهای مهم میراث فرهنگی به شمار می‌رود.

کارگردان مستندهای تاریخی خاطرنشان ساخت: میراث فرهنگی هم در این زمینه ضعیف عمل می‌کند و به جای نقش فعال و کنش‌گر معمولاً در موضع انفعال رفتار می‌کند.

صالح مدرسه‌ای متذکر شد: این ساخت‌وسازها بدون در نظر گرفتن حریم قانونی انجام می‌شود زیرا حرم مطهر حضرت معصومه علیها سلام در فهرست آثار ملی ایران در سال ۱۳۱۰ ثبت شده است و بر اساس بند ۱۲ ماده ۳ قانون اساسنامه میراث فرهنگی، وظیفه ثبت و تعیین حریم بناها و مجموعه‌های تاریخی بر عهده سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گذاشته شده که طبق این قانون، هیچ کسی اعم از افراد حقیقی و حقوقی حق اضافه کردن، کم کردن، مرمت یا الحاق و ساخت و ساز در بناهای تاریخی، فرهنگی را ندارد و باید حریم قانونی را رعایت و از قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی تبعیت کند.

کارگردان فیلم‌های باستانی گفت: طی سال‌های گذشته هم عملیات استقرار چترهای سایبان که قابلیت باز و بسته شدن داشتند با وجود مخالفت سازمان میراث فرهنگی، با الگو گیری از چترهای سایبان صحن مسجدالنبی(ص)، با اعتباری بسیار بالا در صحن عتیق حرم مطهر حضرت معصومه(س) آغاز شد و نهایتاً به دلیل  انتقادات گسترده و اعتراضات فنی برداشته شد و این اتفاقات جدید، با وجود تذکرات کارشناسان و اطلاع مسئولین فنی و مهندسی آستان مقدس از حساسیت موضوع، متأسفانه قابل قبول نیست.

ابنیه تاریخی حرم حضرت معصومه(س) حفظ می‌شود

هادی محمودنژاد، معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه(س) در گفت‌وگویی در رابطه با بازسازی کاشی‌کاری صحن امام هادی علیه السلام حرم مطهر بانوی کرامت اظهار کرد: قدمت شالوده صحن امام هادی علیه السلام به دوره صفویه بر می‌گردد ولی معماری امروز آن مربوط به دوره قاجاریه است.

وی افزود: صحن امام هادی علیه السلام از نظر معماری، قدمت، هنرها و متریالی که در آن به کار رفته از جمله ایوان طلا و مقرنس‌هایی که در ضلع‌های مختلف آن کار شده حائز اهمیت است.

معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها با اشاره به اهمیت نگهداری ابنیه تاریخی به ویژه در حرم‌های مطهر گفت: ما هر ساله در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها میزبان میلیون‌ها زائر هستیم و باید فضاهای موجود را برای پذیرایی از زائران آماده کنیم و وضعیت بصری فضاهای حرم مطهر یکی از موضوعات مهم در پذیرایی از زائران است.

وی با اشاره به اهمت تاریخی فضاهای حرم مطهر ابراز کرد: مرمت و تعمیراتی که در صحن‌ها و رواق‌ها انجام می شود با در نظر گرفتن اهمیت تاریخی آن‌ها است و از نظر تخصصی مرمت‌ها منطبق بر اصول دنبال می‌شود.

محمودنژاد عنوان کرد: قسمت‌های قدیمی و تاریخی حرم مطهر مشخص شده و به صورت دوره‌ای از آن‌ها بازدید می‌شود تا قبل از اینکه دچار آسیب شود به آن‌ها رسیدگی شود.

وی یادآور شد: در سال ۱۳۳۶ مرمت‌های اساسی در صحن امام هادی علیه السلام انجام شده، در دهه ۶۰ نیز در حوزه‌های مختلف مرمت انجام شده و در سال ۱۳۸۵ ایوان طلا مورد باز سازی قرار گرفته است.

محمودنژاد گفت: کاشی‌کاری بدنه شرقی حرم مطهر در اوایل دهه ۸۰ مورد مرمت و اکنون نیز قسمت‌هایی که نیاز به تعمیر و مرمت دارد در دستور کار قرار گرفته است.

معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها افزود: کارشناسان موزه و فنی مهندسی آستان قسمت‌هایی که کاشی‌کاری‌ها و متریال‌های آن سبقه تاریخی داشته باشد را مورد بررسی قرار می‌دهند تا اگر لازم باشد نگهداری شود و یا به موزه منتقل شود.

وی با تأکید بر اینکه بیشتر کاشی‌کاری‌هایی که امروز در صحن امام هادی علیه السلام در حال انجام است به بخش‌های فاقد سبقه تاریخی اختصاص دارد، گفت: ما از بهترین متخصصان حوزه مرمتی کشور کمک گرفتیم و کار به گونه ای انجام می شود که هم نیاز آینده برای مرمت به حداقل برسد و هم تعمیرات، پایداری بالایی داشته باشد.

محمودنژاد با بیان اینکه برخی قسمت‌ها که سبقه تاریخی آن مورد تردید است نیز به موزه فاطمی منتقل و نگهداری می شود، افزود: در حال حاضر در حوزه های مختلفی از جمله درب‌های چوبی، سنگ‌ها، مقرنس کاری‌ها، آینه کاری‌ها،  لنده‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و … کار مرمتی انجام می شود.

وی تصریح کرد: ما از علاقه‌مندان و متخصصان این حوزه دعوت می‌کنیم که از کارگاه‌های حرم مطهر بازدید به عمل آورند تا ضمن بهره برداری آموزشی از این کارگاه ها با فعالیت‌های تخصصی حرم مطهر بیشتر آشنا شوند.

محمودنژاد در پایان سخنان خود از همه اساتید و هنرمندان که در امور مرمت‌کاری با آستان مقدس همکاری دارند و کمک می‌کنند و همچنین از هم اندیشی‌های اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم تقدیر کرد.