نگاهی به سفر گزارشگر ویژه تحریم‌ها به ایران

«خانم آلنا دوهان» حقوقدان بلاروسی، گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد در موضوع «آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه بر بهره‌مندی از حقوق بشر» از روز شنبه 17 اردیبهشت به مدت 11 روز به تهران سفر خواهد کرد.
این سفر به گفته دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه به درخواست خانم دووهان و با موافقت ایران با آن، در حال انجام است. «اقدامات قهرآمیز یکجانبه» در واقع همان «تحریم‌ها»یی هستند که از سوی کشورهای غربی علیه دیگر کشورها بویژه کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، ونزوئلا، کوبا، و ... وضع می‌شوند. بدون توجه به برخی «تفاوت های ظریف حقوقی و البته مهم»، اقدامات قهرآمیز یکجانبه را می توان همان تحریم ها دانست و در این متن نیز هر جا از عبارت تحریم ها استفاده می شود، منظور همین اقدامات است. 
در مورد گزارشگران سازمان ملل چه میدانیم؟
شورای حقوق بشر بعنوان اصلی ترین نهاد بین المللی حقوق بشری وابسته به مجمع عمومی سازمان ملل با هدف «ارتقاء و حمایت حقوق بشر در جهان» سازوکارهای مختلفی را ایجاد می کند که یکی از آنها «ایجاد گزارشگران ویژه» است. گزارشگران ویژه یا «موضوعی» هستند و یا «کشوری». در حال حاضر 58 گزارشگر ویژه فعالیت می کنند که از این تعداد 45 مورد «موضوعی» و 13 مورد هم کشوری هستند. یکی از گزارشگران کشوری گزارشگر تحمیل شده به شورای حقوق بشر از سوی گروه محدودی از کشورهای غربی در خصوص وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران است که در حال حاضر فردی به نام «جاوید رحمان» تبعه انگلیسی پاکستانی الاصل، عهده دار آن است.
از میان گزارشگران موضوعی، «گزارشگر ویژه آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه بر بهره مندی حقوق بشر» در سال 2016 با تلاش هسته همفکر در گروه عدم تعهد، و نقش آفرینی ایران در زمان ریاست بر این گروه، با وجود مخالفت سرسختانه کشورهای غربی که اصلی ترین واضح هان و تابعان اینگونه تحریم ها هستند، ایجاد شد. با تصویب ایجاد چنین سازوکاری، ابتدا فردی به نام «ادریس جزایری» به این سمت منصوب شد. وی به مدت دو سال عهده دار این مسئولیت بود که بعد از دو سال به دلیل کسالت، استعفاء داد (و مدتی بعد از استعفاء درگذشت)، پس از آن، خانم «آلنا دووهان» تبعه بلاروس و استاد حقوق بین الملل به این سمت منصوب شد و فعالیت خود را از سال 2020 آغاز کرد. در این مدت خانم دووهان به کشورهای ونزوئلا، قطر و زیمبابوه سفر کرده است.
ماموریت اصلی گزارشگر ویژه تحریم ها بررسی آثار منفی تحریم ها بر بهره مندی از حقوق بشر است؛ اینکه مردمی که تحت تحریم های کشورهای مختلف قرار دارند از کدام یک از حقوق اساسی خود محروم می شوند؛ حق بهداشت و سلامت، حق غذا، حق توسعه، حق دسترسی به فن آوری های جدید، حق محیط زیست سالم و پایدار و ده ها حق اساسی دیگر وجود دارد که می تواند تحت تاثیر «اقدامات قهرآمیز یکجانبه» کشورهایی مانند آمریکا و تبعییت دیگر کشورها از این اقدامات، نقض شوند. وظیفه و ماموریت این گزارشگر در واقع رصد آنها و گزارش این آثار حقوق بشری به شورای حقوق بشر می باشد. 
 سابقه سفر گزارشگران ویژه حقوق بشری به جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران در سال 2003 اقدام به ارائه «دعوتنامه عام» برای سفر گزارشگران موضوعی به ایران کرده است؛ البته با وجود این دعوتنامه عام، که امری رایج در بین کشورهاست، تمامی این سفرها باید به درخواست گزارشگر، موافقت کشور میزبان و با توافق و هماهنگی های قبلی بین دو طرف باشد؛ گزارشگران ویژه در بازدیدهای کشوری خود مستقل اند و تمام امور مربوط به کارهایشان توسط دفاتر سازمان ملل در کشورهای میزبان انجام می شود و معمولا می توان گفت میزان نفوذ و دخالت کشورهای میزبان در برنامه های ریزی های سفر تا حدی است که به استقلال گزارشگران و ماموریت آنها خدشه ای وارد نکند.
آخرین سفر گزارشگران ویژه به جمهوری اسلامی ایران در سال 2005 انجام شده است و در 15 سال گذشته هیچ گزارشگر ویژه ای به ایران سفر نکرده است؛ سفر خانم دووهان به تهران و بازدید احتمالی وی از یکی دیگر از شهرهای کشورمان می تواند فصل تازه ای از تعاملات بین المللی جمهوری اسلامی ایران با نهادهای بین المللی حقوق بشری و اثبات حقانیت جمهوری اسلامی ایران در این حوزه، باز کند و امید است با برنامه ریزی هایی دقیق و درست، به نفع مظلومیت و منافع مردم ایران، دستاوردهای خوبی از بعد ایجاد ادبیات و مستندات بین المللی لازم در خصوص آثار منفی تحریم های ظالمانه بر مردم ایران، داشته باشد.
 گزارش گزارشگران شورای حقوق بشر
گزارشگران ویژه کشوری و موضوعی سازمان ملل در سفرهای کشوری خود می بایست کاملا در چارچوب ماموریتی که از سوی شورای حقوق بشر برای آنها تعریف شده است عمل کنند و نمی توانند فراتر از ماموریت های خود موضوعی را دنبال و یا گزارش کنند. گزارشگران ویژه سازمان ملل برای حفظ استقلال خود حق دریافت هیچ گونه حمایتی از کشورها را ندارند و بایت انتصاب بعنوان گزارشگر ویژه هیچ گونه حقوقی (حقوق مستمر ماهیانه) از سازمان ملل دریافت نمی کنند و سازمان ملل تنها هزینه های انجام ماموریت های آنها (هزینه های سفر به کشورها، تهیه گزارش ها و ...) را تقبل می کند؛ این گزارشگران سالانه حداقل دو گزارش به شورای حقوق بشر و مجمع عمومی سازمان ملل متحد می دهند که این گزارش ها یا گزارش های موضوعی با یک عنوان و موضوع خاص هستند و یا گزارش بازدیدهایی که آنها از کشورهای مختلف داشته اند.
خانم آلنا دووهان پس از انجام بازدید 11 روزه خود به ایران، باید گزارش خود را به نشست 51 شورای حقوق بشر در شهریور سال جاری ارائه نماید. ساختار گزارش های گزارشگران ساختار واحد و متحدالشکل است (و البته بدیهی است با محتوای متفاوت) که شامل مقد.مه، گزارش اصلی و در نهایت توصیه هاست؛ گزارش گزارشگران سازمان ملل جنبه الزام آور ندارند ولی از نظر ادبیات سازی، هنجارسازی، ایجاد توجه در سطح بین المللی به یک موضوع خاص و جریان سازی در سازمان ملل از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند. 
 توجه به یک نکته
از زمان ایجاد گزارشگر ویژه آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه بر بهره مندی از حقوق بشر در سال 2016 که همانگونه که گفته شد با تلاش عدم تعهد در دوران ریاست جمهوری اسلامی ایران بر این گروه اتفاق افتاد، کشورهای غربی که اصلی ترین کشورهای واضع تحریم های ظالمانه علیه کشورهای در حال توسعه بودند تلاش کردند در کنار آثار تحریم ها، سه موضوع «سوء مدیریت»، «فساد» و «زمامداری نادرست» را بعنوان ریشه های نابسامانی ها و مشکلات اقتصادی کشورهایی که تحت تحریم هستند، مطرح کنند تا از بار مسئولیت در ایجاد و تشدید مشکلات و تنگناهای اقتصادی کشورهای تحت تحریم شانه خالی کنند؛ بدون تردید خانم دووهان هیچ ماموریتی فراتر از بررسی و گزارش آثار منفی تحریم ها بر بهره مندی ایرانیان از حقوق بشر (حق سلامت، حق غذا، حق محیط زیست، حق آموزش، حق توسعه و ...) برعهده ندارد و نباید فراتر از ماموریت خود به حوزه هایی ورود کند که باعث تقلیل آثار تحریم ها بر وضعیت اقتصادی کشور شود.