۱۹ دی: نشست ۴۳۵ بنیاد قم‌پژوهی سه‌شنبه اول شهریورماه با موضوع: «تاریخ قنوات و پیشینه ایل سعادتمند» با حضور دکتر عباس دهکار برگزار شد.
وی ابتدا به پیشینه تاریخی منطقه قنوات پرداخت و گفت: اطلاعاتی که ما از قنوات داریم از کتاب تاریخ قم است. هسته اولیه کانون تشکیل مادها در مثلثی است در کانون و قلب ایران که یک ضلعش سیلک کاشان، ضلع دیگرش شهر ری و ضلع آخر هم همدان است. کانون این مثلث قم می‌شود و در مرکز قم نیز بخش قنوات می‌شود.
دهکار افزود: ما می‌دانیم که هرکجا که آب هست تاریخ و تمدن شکل می‌گیرد. در تاریخ قم نیز آمده که قبل از اسلام و ورود اعراب به قم آب اناربار یا قمرود از صفی‌آباد می‌گذشته و صفی‌آباد قلب قنوات است. جایی که بیشترین آب و زمین هموار کشاورزی داشته و آثاری دارد که به دوره ساسانیان برمی‌گردد. در ورودی قنوات آتشکده مبارک آباد است که ورودی قنوات به حساب می‌آید و متاسفانه از آن نگهداری نمی‌شود و بقیه آثار هم متاسفانه بدون حفاظت رها شده است و هیچ‌کدام شناسنامه‌دار نمی‌شوند. این غفلت بزرگی است که سازمان میراث فرهنگی مرتکب می‌شود؛ چون این آثار، شناسنامه هویتی و تاریخی این منطقه هستند.
وی ادامه داد: قدیمی‌ترین طایفه موجود در قنوات ایل لک است ولی قبل از ایل لک مردمانی بوده‌اند که در این منطقه زندگی می‌کردند. وقف نامه‌ای در روستای والیجرد متعلق به هشت‌صد سال پیش موجود است که نشان قدمت بالای این منطقه را نشان می‌دهد یا از آن مهم‌تر وجود امام زادگان متعدد مانند امامزادگان طیب و طاهر که متعلق به هشت‌صد سال پیش هستند همه گواه بر این مدعا هستند ولی متاسفانه اسناد و مدارک کافی ثبت و ضبط نشده و فقط موقوف شده به آثاری پراکنده در تپه‌های اطراف که مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفته ولی اطلاعاتش جایی ثبت نشده که محققان از آن منتفع گردند.
در باره طوایف قنوات حدود ۲۷۰ سال پیش ایل لک وارد قم شدند. در تاریخ قم دو طایفه به قم کوچانده شدند: یکی طایفه لک که بزرگ‌ترین طایفه ایل زند بودند از شیراز بعد از شکست لطفعلی خان زند به دستور آغامحمد خان قاجار به همراه هفت طایفه دیگر ایل زند به قم تبعید شدند که تعدادشان را ۶۱۶ نفر نوشته اند و به دلیل اینکه از عشایر بودند و دام و طیور داشتند در مکانی ساکن شدند که دسترسی کافی به آب و مراتع داشته باشند که همین منطقه قنوات بود و دیگری ایل زینی‌وند بودند که از طوایف لر و متعلق به دره شهر بودند و در زمان صدارت رضاشاه برای متفرق ساختن لرها و کاهش قوای نظامی آنان، به طرف قم تبعید شدند. مابقی طوایف که به سمت قنوات مهاجرت کردند مانند کاشان، یزد، کرمان و زاهدان و زابل به دلیل قحطی‌ها و نبود امکانات بوده و دلیل سیاسی و امنیتی نداشتند.
اکنون در قنوات بیست تا سی طایفه لک، یک طایفه زینی‌وند، پانزده طایفه کاشی، دو طایفه یزدی و پنج طایفه کرمانی و شهربابکی هستند که همه به طور مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کنند. ما شجره‌نامه تمام طوایف را استخراج و ثبت کرده‌ایم که انشالله در کتابی مستقل به چاپ خواهد رسید.
وی افزود: وجه تسمیه قنوات نیز همانطور که می‌دانید به دلیل قنات‌های متعددی بوده (حدود ۳۸ رشته قنات) که در این منطقه وجود داشته ولی متاسفانه در دهه اخیر به دلیل مجوزهای بی‌رویه حفر چاه، سطح آب زیرزمینی بسیار کاهش پیدا کرده و طبق آماری که اعلام شده سالی سه سانتی‌متر سفره آب زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند که این می‌تواند فاجعه‌ای زیست‌محیطی را نه تنها برای قنوات که برای کل منطقه و کشور رقم بزند. یکی از اتفاقات بسیار آسیب‌زا و به دور از بینش کارشناسانه، ساخت سد پانزده خرداد بود که اولین ضربه جدی را به منابع آبی قنوات وارد کرد و متاسفانه مسولان صدای ما را نشنیدند و همین وضع سال به سال بدتر می‌شود.
وی درباره وجه تسمیه ایل سعادتمند نیز گفت: این طایفه ساکن روستایی به نام سایه‌وند در هرسین بودند بعدها سعدوند شدند و همینطور تغییر یافته تا شدند سعادتمند.
بعد از صحبت‌های ایشان چندین نفر از اهالی باسابقه قنوات نیز به تاریخ اجتماعی و فرهنگی منطقه اشاره کردند و سابقه دیرینه مردم این مناطق را در دفاع از کیان و سرزمین ایران خاطر نشان ساختند؛ چه زمانی که به جنگ اعراب مهاجر رفتند و چه در زمان پیروزی انقلاب به حمایت از مردم در سرنگونی نظام شاهنشاهی مشارکت جدی داشتند. از نام آوران عرصه هنر موسیقی نیز به مرحوم حسین سعادتمند قمی اشاره کردند که آثار فاخری در زمینه موسیقی ایرانی با آواز زیبای خود بر جای گذاشت و در برنامه رادیوی ملی ایران در کنار اساتید بزرگ موسیقی هنر آفرینی می‌کرد. پهلوان حسین قمی کله‌پز نیز از ورزشکاران نامی این خطه بوده است که در خدیجه‌خاتون مدفون شد و سنگ قبری بسیار دور از شان ایشان کار گذاشته شده که نشان از بی‌توجهی اولیای امر به این ثروت‌های ملی منطقه دارد. امیدواریم این‌گونه جلسات در شکل‌آفرینی تاریخ مکتوب قنوات موثر واقع شود.
در ادامه آقای حسین صادقی فعال گردشگری نیز درباره پیشینه قنوات مطالبی ارایه کرد: محوطه باستانی قلی‌درویش آغاز کویر مرکزی ایران محسوب می‌شود. درباره پیشینه تاریخی این منطقه باید گفت که رودخانه قمرود و قره‌چای رسوبات آبرفتی خوبی داشته‌اند که از رودخانه قلعه خلیل گلپایگان می‌آمده که تا دیرگچین قم آثار تمدن باستانی داریم متعلق به تپه قره قمرود هزاره ششم یعنی هشت هزار سال پیش. تپه سیلک و دشت قزوین و دشت قم قدیمی‌ترین استقرارگاه‌های تمدن انسانی در ایران بوده‌اند.
در قنوات به دلیل شور بودن خاک استقرارها موقت است. شارستان یا میل شهرستان که متعلق به ساسانی است ابتدای قنوات محسوب می‌شود تا تپه مبارک آباد که آتشگاهی هم در آنجا موجود است و از شهرهای ساسانی قم بوده است. بر روی تپه‌ها توقفگاه‌های موقتی شکل گرفته که به دلیل خشک شدن‌های متناوب به تپه‌های دیگری منتقل می‌شده‌اند. قدمت قنوات را به دوران اشکانی هم می‌رسد ولی استقرار ثابتی نداشته است؛ چون سر راه اصلی قرار داشتند.
ما در قم بالای دویست تپه داریم و بودجه کلانی می‌طلبد. ما نمی‌توانیم همه این‌ها را ثبت کنیم؛ چون شیب زمین به سمت شرق بوده است. این منطقه لایه‌های متعدد پرآبی را در این منطقه شکل داده و مستعد کشاورزی و دامداری کرده است.
در ادامه استاد سیدمحسن محسنی قم‌پژوه مطالبی را اشاره کرد و افزود: قم دارای دو شیب است: یکی شیب جنوبی شمالی و دیگری شیب غربی شرقی. شیب قنوات بعد از ایران مرینوس دشت قم وجود دارد. این رودخانه قبل از اسلام به سمت شارستان در حرکت بوده و علت نام قنوات به دلیل همین لایه‌ای آبدار رودخانه صفی‌آباد بوده که مجرای این رودخانه هم از روی تصاویر هوایی و زمینی قابل شناسایی است. شناسایی مجرای رودخانه صفی‌آباد از اولویت‌های ما است. باغ زمان زاده در مجرای رودخانه صفی‌آباد است. پس میل شهرستان در حاشیه رودخانه بوده است. این کار دو مزیت دارد: یک اینکه تمدن این منطقه در چه تاریخی شکل گرفته و دوم آنکه اگر بارش‌های سیل‌آسا شکل بگیرد می‌توانیم با پیشگیری‌های بایسته از خسارات آن جلوگیری کرد.
در رساله‌های قاجاری به کل منطقه می‌گفتند قنوات. پس اسم جدیدی نیست. در موزه آستانه نقشه‌ای بود متعلق به دوره قاجار که مربوط به شاه‌آباد بود. اول فکر کردم شاه‌آباد اراک منظور است. بعدها فهمیدم شاه‌آباد قنوات است. ما آن سند را در کانال و سایت قم‌پژوهی قرار دادیم.
درباره لک‌ها تا آنجا که من بررسی کردم از زمان قاجار آمدند و در خارج محدوده سیاسی قم پراکنده شدند و برخی داخل محدوده ساکن شدند. دو زبان یا نیم زبان سابقه‌دار در قم بیشتر نداریم: یکی لک زبان و دیگری خلجی زبان بودند. آنهایی که در قنوات ساکن شدند لک سعدوند بودند. طایفه سعدوند در بیرون شهر قم سکنی دارند و اکثرا شتر و گوسفند دارند. شما باید تمام اظهارات شفاهی را از افراد کهن‌سال منطقه ثبت و ضبط کنید تا بتوانیم تاریخ منطقه را تدوین کنید. خاندان رشدیه و فرزندانش در قنوات ساکن شدند و حتی برخی از بستگانش در طیب و طاهر مدفون هستند. رشدیه فرد معروف و بزرگی است و این سکنای ایشان در این منطقه معنادار است.
در پایان دکتر دهکار خواستار همراهی و همیاری کارشناسان بنیاد قم‌پژوهی شد تا هرچه بیشتر در مکتوب ساختن فرهنگ و آداب و پیشینه و تاریخ قنوات کوشا باشند تا در آینده نزدیک کتابی در این زمینه به طور مستقل به ثبت برسد. در ادامه از سوء مدیریت و بی‌وجهی مسولان میراث فرهنگی و دستگاه‌های مربوط نسبت به حفظ و حراست و نگهداری آثار تاریخی منطقه انتقاد کرد و این بی‌توجهی را خطایی نابخشودنی دانست.
دهکار افزود: ما می‌دانیم که هرکجا که آب هست تاریخ و تمدن شکل می‌گیرد. در تاریخ قم نیز آمده که قبل از اسلام و ورود اعراب به قم آب اناربار یا قمرود از صفی‌آباد می‌گذشته و صفی‌آباد قلب قنوات است. جایی که بیشترین آب و زمین هموار کشاورزی داشته و آثاری دارد که به دوره ساسانیان برمی‌گردد. در ورودی قنوات آتشکده مبارک آباد است که ورودی قنوات به حساب می‌آید و متاسفانه از آن نگهداری نمی‌شود و بقیه آثار هم متاسفانه بدون حفاظت رها شده است و هیچ‌کدام شناسنامه‌دار نمی‌شوند. این غفلت بزرگی است که سازمان میراث فرهنگی مرتکب می‌شود؛ چون این آثار، شناسنامه هویتی و تاریخی این منطقه هستند.
وی ادامه داد: قدیمی‌ترین طایفه موجود در قنوات ایل لک است ولی قبل از ایل لک مردمانی بوده‌اند که در این منطقه زندگی می‌کردند. وقف نامه‌ای در روستای والیجرد متعلق به هشت‌صد سال پیش موجود است که نشان قدمت بالای این منطقه را نشان می‌دهد یا از آن مهم‌تر وجود امام زادگان متعدد مانند امامزادگان طیب و طاهر که متعلق به هشت‌صد سال پیش هستند همه گواه بر این مدعا هستند ولی متاسفانه اسناد و مدارک کافی ثبت و ضبط نشده و فقط موقوف شده به آثاری پراکنده در تپه‌های اطراف که مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفته ولی اطلاعاتش جایی ثبت نشده که محققان از آن منتفع گردند.
در باره طوایف قنوات حدود ۲۷۰ سال پیش ایل لک وارد قم شدند. در تاریخ قم دو طایفه به قم کوچانده شدند: یکی طایفه لک که بزرگ‌ترین طایفه ایل زند بودند از شیراز بعد از شکست لطفعلی خان زند به دستور آغامحمد خان قاجار به همراه هفت طایفه دیگر ایل زند به قم تبعید شدند که تعدادشان را ۶۱۶ نفر نوشته اند و به دلیل اینکه از عشایر بودند و دام و طیور داشتند در مکانی ساکن شدند که دسترسی کافی به آب و مراتع داشته باشند که همین منطقه قنوات بود و دیگری ایل زینی‌وند بودند که از طوایف لر و متعلق به دره شهر بودند و در زمان صدارت رضاشاه برای متفرق ساختن لرها و کاهش قوای نظامی آنان، به طرف قم تبعید شدند. مابقی طوایف که به سمت قنوات مهاجرت کردند مانند کاشان، یزد، کرمان و زاهدان و زابل به دلیل قحطی‌ها و نبود امکانات بوده و دلیل سیاسی و امنیتی نداشتند.
اکنون در قنوات بیست تا سی طایفه لک، یک طایفه زینی‌وند، پانزده طایفه کاشی، دو طایفه یزدی و پنج طایفه کرمانی و شهربابکی هستند که همه به طور مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کنند. ما شجره‌نامه تمام طوایف را استخراج و ثبت کرده‌ایم که انشالله در کتابی مستقل به چاپ خواهد رسید.
وی افزود: وجه تسمیه قنوات نیز همانطور که می‌دانید به دلیل قنات‌های متعددی بوده (حدود ۳۸ رشته قنات) که در این منطقه وجود داشته ولی متاسفانه در دهه اخیر به دلیل مجوزهای بی‌رویه حفر چاه، سطح آب زیرزمینی بسیار کاهش پیدا کرده و طبق آماری که اعلام شده سالی سه سانتی‌متر سفره آب زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند که این می‌تواند فاجعه‌ای زیست‌محیطی را نه تنها برای قنوات که برای کل منطقه و کشور رقم بزند. یکی از اتفاقات بسیار آسیب‌زا و به دور از بینش کارشناسانه، ساخت سد پانزده خرداد بود که اولین ضربه جدی را به منابع آبی قنوات وارد کرد و متاسفانه مسولان صدای ما را نشنیدند و همین وضع سال به سال بدتر می‌شود.
وی درباره وجه تسمیه ایل سعادتمند نیز گفت: این طایفه ساکن روستایی به نام سایه‌وند در هرسین بودند بعدها سعدوند شدند و همینطور تغییر یافته تا شدند سعادتمند.
بعد از صحبت‌های ایشان چندین نفر از اهالی باسابقه قنوات نیز به تاریخ اجتماعی و فرهنگی منطقه اشاره کردند و سابقه دیرینه مردم این مناطق را در دفاع از کیان و سرزمین ایران خاطر نشان ساختند؛ چه زمانی که به جنگ اعراب مهاجر رفتند و چه در زمان پیروزی انقلاب به حمایت از مردم در سرنگونی نظام شاهنشاهی مشارکت جدی داشتند. از نام آوران عرصه هنر موسیقی نیز به مرحوم حسین سعادتمند قمی اشاره کردند که آثار فاخری در زمینه موسیقی ایرانی با آواز زیبای خود بر جای گذاشت و در برنامه رادیوی ملی ایران در کنار اساتید بزرگ موسیقی هنر آفرینی می‌کرد. پهلوان حسین قمی کله‌پز نیز از ورزشکاران نامی این خطه بوده است که در خدیجه‌خاتون مدفون شد و سنگ قبری بسیار دور از شان ایشان کار گذاشته شده که نشان از بی‌توجهی اولیای امر به این ثروت‌های ملی منطقه دارد. امیدواریم این‌گونه جلسات در شکل‌آفرینی تاریخ مکتوب قنوات موثر واقع شود.
در ادامه آقای حسین صادقی فعال گردشگری نیز درباره پیشینه قنوات مطالبی ارایه کرد: محوطه باستانی قلی‌درویش آغاز کویر مرکزی ایران محسوب می‌شود. درباره پیشینه تاریخی این منطقه باید گفت که رودخانه قمرود و قره‌چای رسوبات آبرفتی خوبی داشته‌اند که از رودخانه قلعه خلیل گلپایگان می‌آمده که تا دیرگچین قم آثار تمدن باستانی داریم متعلق به تپه قره قمرود هزاره ششم یعنی هشت هزار سال پیش. تپه سیلک و دشت قزوین و دشت قم قدیمی‌ترین استقرارگاه‌های تمدن انسانی در ایران بوده‌اند.
در قنوات به دلیل شور بودن خاک استقرارها موقت است. شارستان یا میل شهرستان که متعلق به ساسانی است ابتدای قنوات محسوب می‌شود تا تپه مبارک آباد که آتشگاهی هم در آنجا موجود است و از شهرهای ساسانی قم بوده است. بر روی تپه‌ها توقفگاه‌های موقتی شکل گرفته که به دلیل خشک شدن‌های متناوب به تپه‌های دیگری منتقل می‌شده‌اند. قدمت قنوات را به دوران اشکانی هم می‌رسد ولی استقرار ثابتی نداشته است؛ چون سر راه اصلی قرار داشتند.
ما در قم بالای دویست تپه داریم و بودجه کلانی می‌طلبد. ما نمی‌توانیم همه این‌ها را ثبت کنیم؛ چون شیب زمین به سمت شرق بوده است. این منطقه لایه‌های متعدد پرآبی را در این منطقه شکل داده و مستعد کشاورزی و دامداری کرده است.
در ادامه استاد سیدمحسن محسنی قم‌پژوه مطالبی را اشاره کرد و افزود: قم دارای دو شیب است: یکی شیب جنوبی شمالی و دیگری شیب غربی شرقی. شیب قنوات بعد از ایران مرینوس دشت قم وجود دارد. این رودخانه قبل از اسلام به سمت شارستان در حرکت بوده و علت نام قنوات به دلیل همین لایه‌ای آبدار رودخانه صفی‌آباد بوده که مجرای این رودخانه هم از روی تصاویر هوایی و زمینی قابل شناسایی است. شناسایی مجرای رودخانه صفی‌آباد از اولویت‌های ما است. باغ زمان زاده در مجرای رودخانه صفی‌آباد است. پس میل شهرستان در حاشیه رودخانه بوده است. این کار دو مزیت دارد: یک اینکه تمدن این منطقه در چه تاریخی شکل گرفته و دوم آنکه اگر بارش‌های سیل‌آسا شکل بگیرد می‌توانیم با پیشگیری‌های بایسته از خسارات آن جلوگیری کرد.
در رساله‌های قاجاری به کل منطقه می‌گفتند قنوات. پس اسم جدیدی نیست. در موزه آستانه نقشه‌ای بود متعلق به دوره قاجار که مربوط به شاه‌آباد بود. اول فکر کردم شاه‌آباد اراک منظور است. بعدها فهمیدم شاه‌آباد قنوات است. ما آن سند را در کانال و سایت قم‌پژوهی قرار دادیم.
درباره لک‌ها تا آنجا که من بررسی کردم از زمان قاجار آمدند و در خارج محدوده سیاسی قم پراکنده شدند و برخی داخل محدوده ساکن شدند. دو زبان یا نیم زبان سابقه‌دار در قم بیشتر نداریم: یکی لک زبان و دیگری خلجی زبان بودند. آنهایی که در قنوات ساکن شدند لک سعدوند بودند. طایفه سعدوند در بیرون شهر قم سکنی دارند و اکثرا شتر و گوسفند دارند. شما باید تمام اظهارات شفاهی را از افراد کهن‌سال منطقه ثبت و ضبط کنید تا بتوانیم تاریخ منطقه را تدوین کنید. خاندان رشدیه و فرزندانش در قنوات ساکن شدند و حتی برخی از بستگانش در طیب و طاهر مدفون هستند. رشدیه فرد معروف و بزرگی است و این سکنای ایشان در این منطقه معنادار است.
در پایان دکتر دهکار خواستار همراهی و همیاری کارشناسان بنیاد قم‌پژوهی شد تا هرچه بیشتر در مکتوب ساختن فرهنگ و آداب و پیشینه و تاریخ قنوات کوشا باشند تا در آینده نزدیک کتابی در این زمینه به طور مستقل به ثبت برسد. در ادامه از سوء مدیریت و بی‌وجهی مسولان میراث فرهنگی و دستگاه‌های مربوط نسبت به حفظ و حراست و نگهداری آثار تاریخی منطقه انتقاد کرد و این بی‌توجهی را خطایی نابخشودنی دانست.
- نویسنده :
- منبع :
https://19dey.com/news/45024
