بر ارباب معرفت پوشیده نیست که امامت، ادامه رسالت است و این رکن اساسی، عامل بیداری و جهش مسلمانان پس از رحلت رسول اکرم(ص) و زمینه ساز فرهنگ و تمدن غنی اسلامی بوده است. درباره امام هادی(ع) و چگونگی زندگی و رفتار ایشان و آثار جاویدانی که در زمینه های عقیدتی، فقهی، قانونگذاری و مبارزات سیاسی از خود بر جای نهاده، سخن گفتن از ارزشمندترین تجسم خارجی و راستین دین باوری و مجاهدت در راه تحقق آن است. امام علی النقی(ع) در دوران خویش مرجعیت علمی جامعه اسلامی بود و به همین جهت است که می بینیم، همواره محور حرکت ها و مبارزات علمی با جریان های انحرافی و افراط و تفریط های علمی ایشان بودند. از جمله این گروه ها معتزلیان هستند که امام هادی(ع) با کوشش ها و مناظرات علمی خود سعی در پاسخگویی به رفع شبهات آنها در مسایل مختلف از جمله بحث اختیار را داشته اند.
دوران زندگی امام هادی(ع)
امام هادی(ع) دهمین امام معصوم شیعیان در ۱۵ ذی الحجه ۲۱۲ قمری در مدینه چشم به جهان گشود. از القاب وی می توان به ناصح، متوکل و مرتضی اشاره کرد و مشهورترین آنها هادی و نقی و کنیه اش ابوالحسن ثالث است. (اربلی، ۱۳۸۱ق: ۳۷۶)
علی النقی(ع) در علم، حلم، زهد، عبادت و مکارم اخلاق و در سخاوت و احسان بیکران به فقرا و محرومان بی مانند بود و با بداندیشان نیز با عفو و نیکی رفتار می کرد. عظمت و جلالت علمی و معنوی وی به جایی رسید که با وجود سن کم، فردی مدعی امامت آن حضرت(ع) نگردید و او تنها شخصی بود که به اتفاق بزرگان شیعه پذیرای امامت وی شدند.(مفید، بی تا: ۲/۲۸۸)
هفت سال از دوران زندگی امام علی النقی(ع) با خلافت معتصم عباسی هم زمان بود. در این سال ها آن حضرت (ع) در مدینه به شدت تحت نظر قرار داشت و از حضور و رفت و آمد مردم با وی جلوگیری می شد؛ تا جایی که به دستور معتصم فردی را به عنوان معلم برای مراقبت از او در محلی به نام بصریا گمارده بودند. (مسعودی، ۱۴۰۹:۲۴۵) شیعیان در سامرا و بغداد تحت مراقبت کامل بودند و در نهایت استتار و تقیه با یکدیگر رفت و آمد می کردند.(مفید، بی تا: ۲/۲۸۶)
حرکت علمی و فرهنگی امام هادی(ع)
امام هادی(ع) در طول ۳۴ سال امامت خود، برای رهبری فکری و فرهنگی امت اسلامی از هیچ کوششی دریغ نداشت و با وجود مراقبت های ویژه از آن حضرت(ع) از طریق نامه به ارشاد یاران خود می پرداخت. وی در مناظره های علمی شرکت می کرد و مسایل پیچیده و دشوار را حل می کرد. گاه متوکل مناظره های علمی تشکیل می داد تا شاید عظمت علمی آن حضرت را زیر سوال ببرد اما امام (ع) همواره در میدان مباحثه و گفت وگو پیروز بود. از امام علی النقی(ع) روایت های بسیاری درمنابع شیعه و احادیث بسیاری موجود است. دهمین امام شیعیان به پرسش های یاران و مخالفان خود پاسخ های بسیاری داده است. امام هادی(ع) در پاسخ به سوالات یاران خود و مخالفان پاسخ های مشروحی می نگاشتند که چندین رساله و نامه از این دست برجای مانده است. (۱)
یکی از مشهورترین و معتبرترین زیارات شیعه زیارت جامعه است که آن حضرت به موسی بن عبدالله آموخت. در این زیارت حضرت(ع) به تبیین جایگاه امام و منصب الهی و سیاسی آن در معارف عمیق توحیدی و ولایت انسان کامل پرداخته و مقام امام را به عنوان موضع ودایع رسالت و معدن رحمت و خزانه علم خدای متعال و رهبر سیاسی و فکری جامعه اسلامی معرفی کردند.(منتظر القائم،۱۳۹۱: ۲۵۱)
رساله امام هادی(ع)
تاریخ نویسان و شرح حال نگاران از امام هادی(ع) به عنوان برجسته ترین چهره علمی، اخلاقی و سیاسی زمان خود نام برده اند. شیخ طوسی در کتاب رجال اسامی ۱۸۵ تن از صحابه امام دهم(ع) را ذکر می کند که از آن حضرت حدیث روایت کرده اند(طوسی،۱۳۸۱:۴۰۹) امام علی النقی(ع) مرجع دانشمندان، فقها و متکلمان عصر خویش محسوب می شده است. دانشمندان آن عصر بهره های علمی گسترده ای از آن حضرت بردند. کتاب های حدیث، تفسیر و کلام مدیون علوم و معارف آن امام همام(ع) هستند. مساله جبر و اختیار از دیر باز در میان مسلمانان، بحث های بسیاری را بر انگیخته بود و همواره مورد اختلاف و گفت و گو قرار داشت. از جمله آثار آن حضرت، نامه مفصلی است که این نامه را امام(ع) در پاسخ به اشکالات و سوالات مطروحه پیرامون مساله جبر و اختیار در رفتار انسانی برای برخی از ممالک و سرزمین های اسلامی ارسال داشت. (۲)
تقویت سازمان وکالت
با توجه به لزوم ارتباط میان رهبری و پیروان و پراکندگی شیعیان در اقصی نقاط بلاد اسلامی و با وجود خفقان عباسی و لزوم حفظ موجودیت شیعیان و از همه مهمتر با توجه به اینکه امام (ع) در حصر و تحت نظارت و کنترل بود، خیلی از شیعیان در سرگردانی به سر می‌بردند. به همین علت سازمان وکالت به صورت مخفی شکل گرفت و از زمان امام صادق (ع) فعالیت خود را آغاز کرد و در دوران امام علی النقی (ع)نیاز به تمهیدات بیشتری احساس شد.
در زمان امام هادی (ع) شیعیان ایران، عراق، یمن و مصر ارتباط مستمر و خوبی با حضرت داشتند. وکلای امام (ع) افزون بر جمع‌آوری خمس و ارسال آن به حضرت، در مسائل کلامی و فقهی نیز نقش سازنده‌ای داشته‌اند و در معرفی امامت امام بعدی و ورود شیعه به عصر غیبت، تلاش خستگی ناپذیری از خود به نمایش گذاشتند.
این شبکه ارتباطی چنان اهمیت داشت که متوکل را به فکر کنترل و نابودی آن انداخت و با تشکیل نیروهایی ویژه به دستگیری، شکنجه، حبس و شهادت برخی از وکلای امام (ع) در نقاط مختلف اقدام کرد اما موفق نشد این شبکه گسترده را از میان بردارد. در عصر امام هادی(ع) مکاتب عقیدتی متعددی همچون معتزله، رواج یافت و آراء و نظریات کلامی فراوانی در جامعه اسلامی پدید آمد.(۳) نفوذ آراء و نظریات باطل از این راه در محافل شیعه، ضرورت هدایت و رهبری فکری شیعیان را از طرف امام(ع) شدت می بخشید. مطالعه و بررسی حیات علمی امام هادی(ع)نشان می دهد که بیشتر مناظرات ایشان پیرامون این گونه موضوعات کلامی بوده و روایات متعددی از آن حضرت در این زمینه نقل شده است که برتری مبانی اعتقادی شیعه را به روشنی ثابت می کند.
برخی از اقدامات امام هادی (ع)
فراهم کردن زمینه ورود شیعه به عصر غیبت از اقدامات اساسی امامان شیعه (ع) بود که همواره شیعیان را متوجه این امر می‌کردند. بیان روایات فراوان در مورد فرا رسیدن و نزدیک بودن عصر غیبت، بشارت به ولادت حضرت حجت و مخفی بودن ولادت و هشدار این که مبادا مخفی بودن باعث تردید شیعیان شود، کم کردن تماس مستقیم شیعیان با حضرت؛ به طوری که در سامرا مسایل شیعیان از طریق نامه یا نمایندگان حضرت پاسخ داده می شد؛ تا از قبل برای شرایط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام آمادگی داشته باشند، تایید برخی از کتاب های فقهی و اصول روایی شیعه و ارجاع سوالات شیعیان به وکلا و توجیه وکلا نسبت به پرسش‌های شیعیان؛ با توجه به انحرافات و شبهات آن روز از جمله اقدامات اساسی امام علی النقی (ع) به شمار می رود.(۴)
شهادت امام هادی (ع )
امام علی النقی(ع ) در ۲۵۴قمری به وسیله زهر در سامرا در خانه ای که تنها فرزندش امام حسن عسکری(ع) بر بالین او بود به شهادت رسید.
پی‌نوشت‌ها
[۱] . الإنصاف، ص۱۴۱.
[۲] . منتهی الامال، ج۲، ص۳۶۱.
[۳] . ارشاد، مفید، ص۲۹۷.
[۴] . اثبات الوصیه، ص۲۲۲.
- نویسنده :
- منبع :
