لبیک‌های امام حسن مجتبی(ع)

امروز یکشنبه بیست و ششم اسفند مصادف با ۱۵ ماه مبارک رمضان و سالروز ولادت امام حسن مجتبی(ع) است؛ همان امامی که به کریم اهل بیت شهرت دارند و رفتار کریمانه آن حضرت بر دوست و دشمن پوشیده نیست. آن حضرت در سال سوم هجری در چنین روزی در مدینه چشم به جهان گشود، حدود هفت سال از دوران زندگی پیامبر اکرم (ص) را درک کرد و پس از آن حضرت، حدود ۳۰ سال با پدر بزرگوارشان علی بن ابی طالب (ع) همراهی داشت.
نکته‌های فراوانی درباره زندگی و اخلاق امام مجتبی (ع) نقل شده است؛ از رفتار کریمانه و خوش خلقی آن حضرت با دوست و دشمن گرفته تا گذشت و میهمان نوازی که زبانزد عام و خاص است یا سفارش‌های آن حضرت درباره یاد مرگ و قیامت اما در این میان آنچه کمتر به آن پرداخته شده، انس امام مجتبی (ع) با قرآن کریم و سبک زندگی قرآنی آن حضرت است. برخی از آیات قرآن نیز در شان آن حضرت نازل شده که آیات مباهله، مودت، تطهیر و اطعام از جمله آنهاست.
امام حسن مجتبی(ع) درباره قرائت کلام الهی فرمود «هرکس قرآن بخواند، دیر یا زود یک دعای مستجاب دارد.» و همچنین نقل است آن حضرت هیچ وقت عبارت «یا ایها الذین آمنوا» را از کتاب خدا تلاوت نمی‌کرد، مگر اینکه می گفت «لبیک اللهم لبیک» و از خوف پرودگار می‌لرزیدند.
عبارت یا ایها الذین آمنوا ۸۷ بار در سوره های مدنی آمده است. چون خطاب این آیات به مردم مومن است و مسلمانان در مکه تشکلی نداشتند تا مورد امر و نهی قرار بگیرند ولی پیامبر اکرم(ص) با هجرت به مدینه، حکومت تشکیل دادند و به این ترتیب امر و نهی ها برای ساختن جامعه اسلامی آغاز شد. 
این تعبیر منحصرا در آیاتی وجود دارد که در مدینه نازل شده است و در آیات مکی اثری از آن نیست؛ شاید به این دلیل که با هجرت پیامبر (ص) به مدینه وضع مسلمانان تثبیت ‏شد و به صورت یک جمعیت ثابت و صاحب نفوذ در آمدند و از پراکندگی نجات یافتند. لذا خداوند آنها را با عبارت «یا ایها الذین آمنوا» مخاطب قرار داده است.
این تعبیر نکته دیگری در بر دارد مبنی بر اینکه شما ایمان آورده ‏اید و در برابر حق تسلیم شده‏ اید و با خدای خود پیمان اطاعت‏ بسته‏ اید، باید به مقتضای این پیمان، به دستورهایی که در ادامه این عبارت می ‏آید، عمل کنید و به بیان دیگر ایمان شما ایجاب می‏ کند که این دستور را به کار ببندید. در بسیاری از کتاب های اسلامی از جمله منابع اهل تسنن از پیامبر (ص) چنین نقل شده که فرمودند خداوند هیچ آیه‏ ای از قرآن که «یا ایها الذین آمنوا» در آن باشد، نازل نکرده، مگر این که حضرت علی (ع) رئیس و امیر آن است. 
هرگاه خطاب‌های قرآنی متوجه مردن (ناس) و اهل کتاب می شود، بیشتر فراخواندن آنان به ایمان به خدا و پیامبر (ص) و قرآن و انتخاب حق و پایبندی به آن است ولی هر وقت خطاب‌های قرآن متوجه ایمان آوردندگان (آمنوا) می‌شود و تکالیفی را متوجه آنان می‌کند، این تکالیف شامل حال تمام مسلمانان می‌شود. اگرچه از نظر مراتب اعتقادی بین ایمان و اسلام تفاوت و این مقام ها در نزد خدا متفاوت است اما در نظام تکلیفی هرگز تفکیکی بین مؤمن و مسلمان نیست و به لحاظ حقوقی متفاوت نیستند.
گفتن لبیک‏ در هنگام خطاب یا ایها الذین آمنوا از آداب تلاوت قرآن است و این نشانه مستقیم و زنده‏ بودن نداهای قرآنی است وگرنه لبیک گفتن به ندایی که زمانش سپری شده باشد، نمی‌تواند جدی و از روی حقیقت ‏باشد. پس ندای بی‏ واسطه یا ایها الناس، نشانه رابطه ناگسستنی عبد و مولاست و تا از طرف انسان این رابطه قطع یا ضعیف نشود، از طرف خداوند همچنان پابرجاست. هر ندا و خطابی به اندازه دید منادی و مخاطب وسعت دارد و منادی گاهی انسان است که با چشم ظاهر، تنها حاضران را می‌‏بیند و به آنان خطاب می‏‌کند و گاهی خداوند است که انسان‌های آینده را نیز می‌بیند و به آنان خطاب می‌کند. 
آیت الله عبدالله جوادی آملی در تفسیر آیات ابتدایی سوره بقره گفت: این مقام برای مومن است که کلام‌الله را بشنود و این مقام برای مومن است که هم‌اکنون مخاطب باشد به «یا ایها الذین آمنوا»؛ شاهد آن هم این است که ادب تلاوت آن است که اگر کسی خواند یا شنید «یا ایها الذین آمنوا»، بگوید «لبّیک» یعنی بله و حاضرم که خطاب فِعلی باشد، کسی با او کار داشته باشد، با او حرف بزند؛ اگر کسی با انسان حرف نمی‌زند و با انسان خطاب نمی‌کند که انسان نمی‌گوید لبّیک.
برخی از مفسرین «یا ایها الذین آمنوا» را خطاب به همه آنهایی نسبت می دهند که اسلام آورده‌اند و عده‌ای آن را برای همه کسانی که خود را عبد و بنده خدا می‌دانند، تعبیر کرده‌اند. برخی از مفسران نیز خطاب «یا ایها الذین آمنوا» را به مؤمنان و ایمان آوردندگان به همه پیامبران که آئین و شریعت الهی را تبلیغ کردند عنوان کرده‌اند.