سوره فتح، منشور «جنگ روایت‌ها» و نقشه راه تبدیل «صلح تحمیلی» به «فتح‌الفتوح» است

دوبست و شصت و نهمین جلسه از سلسله کرسی‌های آزاداندیشی و چهارمین نشست با موضوع محوری «گفتمان مقاومت» در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد. این نشست که به همت قرارگاه فرهنگی طلوع مهر، اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی این دانشگاه و مجمع هماهنگی پیروان امام و رهبری برگزار شد، به تحلیل تفصیلی و زبان‌شناختی سوره مبارکه فتح توسط حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن مهاجرنیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اختصاص داشت.

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا سخنان خود را با طرح یک چالش تفسیری بنیادین آغاز کرد و گفت: بزرگترین مناقشه در مورد سوره فتح، زمان نزول آن است. اکثریت قاطع مفسران، از جمله علامه طباطبایی، معتقدند این سوره پس از صلح حدیبیه نازل شده، اما چالش اینجاست که چگونه یک قرارداد ظاهراً تحمیلی که در آن ۱۴۰۰ مسلمانِ به قصد زیارت، از ورود به مکه بازماندند، می‌تواند «فتح مبین» نامیده شود؟ این یک صلح تحمیلی بود، نه صلحی که شما بر دشمن غالب کرده باشید.

وی برای حل این پارادوکس، به کلیدواژه «إِنَّا فَتَحْنَا» اشاره کرد و افزود: خداوند با نسبت دادن مستقیم فتح به خود، به ما می‌فهماند که این واقعه یک سناریوی از پیش نوشته شده الهی و یک امر متعالی بود. خداوند همانگونه که در جنگ بدر با فرستادن هزاران فرشته امدادگر و در موارد دیگر با ایجاد رعب در دل دشمن یا با عبارت “وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ” (انفال، ۱۷) مستقیماً وارد صحنه می‌شد، در اینجا نیز با یک استراتژی متفاوت، پیروزی را رقم زد.

این استاد حوزه و دانشگاه، اقدام خداوند در نام‌گذاری این صلح به «فتح» را یک حرکت استراتژیک در اوج «جنگ روایت‌ها» دانست و تصریح کرد: در شرایطی که مشرکین در مکه، بازگشت مسلمانان را شکست آن‌ها تبلیغ می‌کردند، قرآن با زبانی استعلایی و قدرتمند، روایتی کاملاً پیروزمندانه ارائه می‌دهد. این اقدام هم برای تقویت روحیه درهم‌شکسته مسلمانان، هم برای مشروعیت‌بخشی به تصمیم پیامبر(ص) و هم برای مرعوب کردن دشمن بود.

وی با اشاره به شرایط کنونی و حمله اخیر دشمنان به زیرساخت‌های کشور، این استراتژی را برای امروز ضروری خواند و گفت: دقیقاً مانند امروز که دشمن پس از درک قدرت ما، مجبور به آتش‌بس می‌شود اما با گستاخی خود را پیروز معرفی می‌کند. سوره فتح به ما می‌آموزد که باید روایت پیروزی خود را بسازیم. این سوره یک جهان‌بینی جدید ارائه می‌دهد تا دست قدرتمند خدا را در هستی ببینیم و پیروزی را آنگونه که خدا تعریف می‌کند، بفهمیم.

تحلیل ساختاری سوره؛ نقشه راه یک پیروزی چندلایه

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در بخش دیگری از سخنان خود، با کالبدشکافی ساختار سوره فتح، نشان داد که چگونه هر بخش از آن به صورت یک پازل، ابعاد مختلف این پیروزی بزرگ را تکمیل می‌کند.

به گفته وی، این پیروزی چندلایه با یک «فتح دیپلماتیک و بین‌المللی» در آیات ابتدایی آغاز می‌شود که طی آن برای اولین بار حکومت مکه، دولت‌شهر مدینه را به رسمیت شناخت. این موفقیت سیاسی سپس با بشارت پیروزی‌های نظامی آینده مانند فتح خیبر، به «پایه‌ای برای فتوحات بعدی» تبدیل می‌شود.


مدیر جهاد تبیین قرارگاه فرهنگی طلوع مهر در ادامه به بُعد داخلی این فتح پرداخت و تبیین کرد که چگونه آیات مربوط به «بیعت رضوان» و عبارت قدرتمند «یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ»، به تثبیت وفاداری و مشروعیت سیاسی نظام نوپای اسلامی در میان مؤمنان انجامید.

وی افزود که سوره همزمان با افشای توطئه دشمنان و منافقان (متخلفین)، با وعده غنائم بسیار و تأکید بر حمایت الهی «کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ»، هرگونه اضطراب را از دل مؤمنان زدوده و آرامش و اطمینان را جایگزین آن می‌سازد. وی در نهایت نتیجه گرفت که سوره فتح با ترسیم افق «جهانی شدن اسلام» و ارائه هویت تمدنی مؤمنان «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ»، این پیروزی دیپلماتیک را به یک پروژه تمدنی جهانی پیوند می‌زند.

پیامدهای راهبردی؛ از بسیج عمومی تا ترسیم سیاست خارجی

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا، آثار و برکات این گفتمان‌سازی الهی را عینی و ملموس توصیف کرد و افزود: این روایت پیروزمندانه، یک انسجام اجتماعی بی‌نظیر و یک بسیج عمومی شگفت‌انگیز ایجاد کرد. لشکر ۱۴۰۰ نفری حدیبیه، دو سال بعد در فتح مکه به یک سپاه ده هزار نفری تبدیل شد. این یعنی جامعه‌ای که می‌توانست دچار یأس و تفرقه شود، با این سوره چنان انگیزه و قدرتی یافت که بلافاصله آماده فتوحات بعدی شد.

این پژوهشگر دینی در پایان به ابعاد سیاسی این فتح اشاره کرد و گفت: این رویداد، برای اولین بار سیاست خارجی اسلامی را ترسیم کرد و موازنه قوا را به نفع اسلام برهم زد. پس از این تثبیت قدرت بود که پیامبر(ص) با اقتدار کامل، سران امپراتوری‌های بزرگ جهان را به اسلام دعوت کردند. این سوره به ما آموخت که ابزار پیروزی تنها نظامی نیست و دیپلماسی، فرهنگ و اقتصاد نیز میادین پیروزی هستند. در نهایت، این صلح زمینه را برای فتح بدون خونریزی مکه فراهم کرد که این خود، فتح‌الفتوح و اوج طراحی زیبای الهی بود.