فهم درست سوره فتح در گرو جریان‌شناسی سیاسی چهار طیف حاضر در واقعه حدیبیه

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن مهاجرنیا، مدیر کمیته جهاد تبیین قرارگاه فرهنگی طلوع مهر، در نشست ۲۷۴ از سلسله کرسی‌های آزاداندیشی با موضوع «گفتمان مقاومت» که به همت قرارگاه فرهنگی طلوع مهر، اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر و مجمع هماهنگی پیروان امام و رهبری قم  در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد، به ادامه تفسیر سیاسی سوره فتح پرداخت و اظهار داشت: سوره فتح حول محور چهار جریان سیاسی اصلی در دوران رسالت در مدینه نازل شده است که بدون تحلیل دقیق آن‌ها، بخش عظیمی از سوره قابل فهم نخواهد بود.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه در تفاسیر گذشته، مقوله‌ای به نام «جریان‌شناسی سیاسی» وجود نداشت، تصریح کرد: مفسران قدیم و حتی بسیاری از مفسران معاصر، هنگام رسیدن به آیاتی که به گروه‌های مختلف اشاره دارد، صرفاً به ترجمه لغوی بسنده کرده و می‌گویند مؤمنین کسانی‌اند که ایمان آوردند و منافقین دورو هستند. اما امروز علمی به نام جریان‌شناسی سیاسی وجود دارد که به ما کمک می‌کند تا بفهمیم این گروه‌ها صرفاً افراد پراکنده نبودند، بلکه جریان‌های اجتماعی با ریشه‌ها، ایدئولوژی، تشکیلات و اهداف مشخص بودند.

وی افزود: بی‌توجهی به این جریان‌ها منجر به سطحی‌نگری در فهم قرآن، افتادن در دام تفسیر به رأی، و ناتوانی در درک نظام فکری منسجم قرآن می‌شود. مهم‌تر از همه، بدون این شناخت، نمی‌توان به شبهات امروزی پاسخ داد. برای مثال، موضع قرآن نسبت به یهود در دوره مکه، تمجیدی و الگوبردارانه است، در سال اول مدینه بر اساس «میثاق مدینه» شهروندانی محترم هستند، پس از عهدشکنی به مخالفان حکومت تبدیل می‌شوند و نهایتاً با دست بردن به شمشیر، دشمن تلقی می‌شوند. اگر این سیر تحول را نشناسیم، نمی‌توانیم به شبهه‌ای که با استناد به آیات مکی، یهودیان را تطهیر می‌کند، پاسخ دهیم.

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در ادامه به تشریح چهار جریان مطرح در سوره فتح پرداخت:

وی جریان مؤمنین را «اصولگرایان و متدینین پایبند به اصول حکومت اسلامی» و وفاداران به حکومت نوپای مدینه توصیف کرد و گفت: این‌ها طیف حزب‌اللهی آن روز بودند که در تمام ۸۴ جنگ دوران مدینه پای کار ایستادند. خداوند در این سوره «سکینه» و آرامش را بر قلوب آن‌ها نازل کرد. ویژگی‌های این جریان، ایمان راسخ، تسلیم‌ناپذیری در برابر دشمن، روحیه جهاد و ایثار، صبر و تاب‌آوری، اتحاد و برادری، و اطاعت محض از فرماندهی بود. بیعت رضوان نماد پای کار بودن همین جریان بود.

رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر، جریان منافقین را یک جریان دورو و دارای تشکیلات معرفی کرد که رهبری آن را عبدالله بن ابی بر عهده داشت. وی خاطرنشان کرد: عبدالله بن ابی که قرار بود پادشاه مدینه شود، با ورود پیامبر (ص) جایگاه خود را از دست داد و کینه به دل گرفت. او و طرفدارانش در ظاهر مسلمان بودند اما در باطن برای زمین‌گیر کردن حکومت تلاش می‌کردند. کارشکنی آن‌ها در جنگ احد با برگرداندن ۳۰۰ نفر از سپاه اسلام، ساختن مسجد ضرار، شایعه‌پراکنی، و همکاری پنهانی با یهودیان و مشرکین قریش از جمله اقدامات این جریان بود. حضور عبدالله بن ابی در ماجرای حدیبیه و ایجاد تشکیک در وعده‌های پیامبر (ص)، نقش مخرب این جریان را در این واقعه تاریخی نشان می‌دهد.

استاد مهاجرنیا جریان مشرکین را مشخصاً «اهالی مکه و قریش» دانست که دشمن اصلی اسلام بودند و با بستن راه بر مسلمانان، زمینه‌ساز صلح حدیبیه شدند. وی گفت: این جریان با ایدئولوژی بت‌پرستی و شرک، دشمنی آشکار خود را با حکومت اسلامی نشان داد و به عنوان یک قطب مخالف، تأثیر مستقیمی بر وقایع داشت.

این پژوهشگر دینی جریان چهارم را «مُخَلَّفین» یعنی بادیه‌نشینان اطراف مدینه دانست که از شرکت در سفر حدیبیه سر باز زدند. وی با استناد به آیه ۱۱ سوره فتح، ادعای آن‌ها مبنی بر گرفتاری‌های شغلی و خانوادگی را رد کرد و گفت: قرآن دلیل اصلی عدم حضور آن‌ها را سه چیز معرفی می‌کند: اول، «ترس» و گمان باطل مبنی بر اینکه پیامبر (ص) و مؤمنین از این سفر زنده برنمی‌گردند. دوم، «بدگمانی به خدا» (ظَنَّ السَّوءِ) و باور به اینکه خدا قدرتی برای یاری مؤمنان ندارد که این مرز کفر است. و سوم، قرآن این‌ها را «قَومًا بُورًا» یعنی یک قوم هلاک‌شده، ورشکسته و از رده خارج معرفی می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در پایان تأکید کرد: شناخت این جریانات سیاسی برای تحلیل درست پدیده‌های اجتماعی، درک پویایی تحولات، فهم قطب‌بندی‌ها و شکاف‌های اجتماعی، و مهم‌تر از همه، برای اصلاح شرایط جامعه ضروری است. اگر امروز در مباحثی مانند «وفاق ملی» موفق نیستیم، به این دلیل است که جریان‌شناسی دقیقی از ریشه‌های اختلاف نداریم و به ظواهر بسنده می‌کنیم.

وی افزود: وعده فتح مبین در سوره فتح، به جریان مؤمنین داده شده است، نه سه جریان دیگر. فهم عمیق این فتح‌الفتوح الهی در گرو شناخت دقیق این است که این پیروزی در مقابل کدام جریان‌ها و با تکیه بر کدام جریان به دست آمد.