«دژاوو» چیست؟

آن حس ناگهانی و شدید آشنایی - هرچند نامحتمل - پدیده‌ای است که به عنوان دژاوو شناخته می‌شود، عبارت فرانسوی به معنای «قبلا دیده شده».
اصطلاح «آشناپنداری» یا دژاوو یا حالت پیش‌دیده، حالتی از ذهن است که در آن فرد پس از دیدن صحنه‌ای احساس می‌کند که قبلا آن را دیده است.
دژاوو آنقدر عجیب و غریب و غیرطبیعی است که فرهنگ عامه آن را با همه چیز از سفر در زمان گرفته تا اشکالات در «ماتریکس» مرتبط دانسته است.
«آشناپنداریِ دیداری» به معنی آن است که شخص تصور می‌کند بازه‌ای از زمان را که فعلا می‌گذراند، قبلا با تمامی جزئیات تجربه کرده است.
اما پروفسور «سم برکوویچ»، متخصص مغز و اعصاب بالینی و مدیر مرکز تحقیقات صرع در آستین هلث می‌گوید: دژاوو نشانه‌ای از این نیست که بتوانید زندگی گذشته خود را ببینید یا به بُعد دیگری سفر کنید بلکه بخشی از نحوه عملکرد مغز است.
او می‌گوید: این یک پدیده طبیعی است و وقتی از مردم می‌پرسید، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد می‌گویند که آن را درک می‌کنند. من هر از گاهی آن را درک می‌کنم. شما سرتان را تکان می‌دهید و می‌گویید: اوه، این مغز من است که مرا فریب می‌دهد، که دقیقا همینطور است.
ماهیت زودگذر دژاوو مطالعه آن را دشوار می‌کند، بنابراین دانشمندان دقیقا مطمئن نیستند که چه چیزی باعث آن می‌شود. برخی از محققان آن را به اختلافات یا خطاها در بخش‌هایی از مغز که حافظه را کنترل می‌کنند، نسبت می‌دهند.
پروفسور برکوویچ می‌گوید محققان با مطالعه بیمارانی که تشنج صرع دارند، چیزهای زیادی در مورد نحوه عملکرد مغز آموخته‌اند. تشنج صرع زمانی رخ می‌دهد که تخلیه الکتریکی غیرطبیعی در بخشی از مغز رخ می‌دهد.
افراد مبتلا به صرع گاهی اوقات می‌توانند در شروع تشنج، احساس تشدید شده و شدیدی از دژاوو را تجربه کنند. این اغلب نشانه‌ای از تخلیه در هیپوکامپ، ساختاری در عمق لوب گیجگاهی و بخشی از مغز در زیر شقیقه‌هاست که حافظه را کنترل می‌کند.
اما دژاوو تجربه شده توسط فرد مبتلا به صرع، طولانی‌تر و شدیدتر از دژاوو فیزیولوژیکی یا دژاوو روزمره در افراد بدون صرع است.
پروفسور برکوویچ می‌گوید: این یک حس فراگیر است. آنها کاملا متقاعد شده‌اند که چیزی را تجربه می‌کنند که قبلا هم برایشان اتفاق افتاده است.
دانشمندان در واقع آن بخش از مغز را در بیماران مبتلا به صرع تحریک کرده‌اند تا آن احساسات شدید دژاوو را تکرار کنند.
برکوویچ می‌افزاید: ما واقعا نمی‌دانیم که چرا این اتفاق در افراد سالم می‌افتد زیرا هرگز الکترودهایی را در مغز افراد سالم قرار نداده‌ایم. اما ممکن است تخلیه‌های مشابه بتوانند همان احساسات را برانگیزند.
پروفسور برکوویچ می‌گوید دژاوو آنقدر طبیعی تلقی می‌شود که وقتی او و دانشجوی دکترایش دکتر «پیرو پروکا»، بستگان افرادی را که به نوع خفیفی از صرع مبتلا بودند، مورد مطالعه قرار دادند، دریافتند که آنها حتی دفعات بیشتری دژاوو شدید را تجربه می‌کنند. این بستگان هرگز به فکر شکایت به پزشکان خود در مورد آن نیفتادند زیرا فکر نمی‌کردند که این غیرطبیعی باشد.
به گزارش نشریه تخصصی «مدیکال اکسپرس»، در همین حال پروفسور «پیرز هاو» در دانشکده علوم روانشناسی ملبورن، دژاوو را به احساس داشتن «حس ششم» مرتبط می‌داند.
او می‌گوید: اینها اصطلاحات نسبتا مبهمی هستند و علمی نیستند اما بسیاری از مردم از آنها به این معنی استفاده می‌کنند که چیزی را حس می‌کنند، اگرچه نمی‌توانند آن را ببینند یا توصیف کنند.
پروفسور هاو تصمیم گرفت این احساس گیج‌کننده را از نزدیک بررسی کند، زمانی که دانشجویی با تجربه‌ای عجیب که آن را حس ششم توصیف می‌کرد به او مراجعه کرد. این دانشجو اخیرا با دوستی که مدتی او را ندیده بود ملاقات کرده بود و بلافاصله فکر کرد که او تصادف کرده است.
پروفسور هاو می‌گوید: او کاملا بهبود یافته بود و هیچ سرنخ قابل مشاهده‌ای وجود نداشت اما دانشجوی من فقط می‌دانست که او تصادف کرده است. و جالب اینجاست که حق با او بود. او فکر می‌کرد که یک ویژگی عرفانی دارد و می‌خواست من آن را تأیید کنم.
خاطرات یا احساسات زودگذر را نمی‌توان در آزمایشگاه تکرار کرد. اما پروفسور هاو و دانشجویش «مارگارت وب» فکر کردند که می‌توانند با نشان دادن عکس‌های مشابه از همین شخص به افراد دیگر، تجربه عرفانی این دانشجو را بازسازی کنند.
هر عکس، سوژه را کمی متفاوت نشان می‌داد.
پروفسور هاو می‌گوید: شرکت‌کنندگان باید مشخص می‌کردند که آیا فکر می‌کنند تغییری رخ داده است و آن تغییر چه بوده است. چیزی که ما متوجه شدیم این است که افراد در واقع در شناسایی تغییراتی که نمی‌توانستند مکان‌یابی یا توصیف کنند، بسیار خوب بودند.
آنها می‌گفتند: می‌دانم چیزی تغییر کرده، فقط نمی‌دانم چیست.
بنابراین، احتمالا دانشجویی که ادعا می‌کرد حس ششم دارد، ناخودآگاه متوجه اطلاعات ظریفی در مورد دوستش شده بود که باعث شد به درستی باور کند که او در یک تصادف رانندگی بوده است.
پروفسور هاو آزمایش‌های مشابهی انجام داده است که همگی نشان می‌دهند وقتی افراد به چیزی نگاه می‌کنند، اطلاعات بسیار بیشتری از آنچه فکر می‌کنند، پردازش می‌کنند. آنها ممکن است آگاهانه فقط از دو یا سه ویژگی چهره کسی آگاه بوده باشند اما مغز آنها متوجه جزئیات و نکات بسیار بیشتری شده است.
همین نوع فرآیند ممکن است زمانی که کسی دژاوو را تجربه می‌کند، اتفاق بیفتد. چیزی که می‌بینید یا می‌شنوید ممکن است احساس وهم‌آوری از آشنایی را در شما ایجاد کرده باشد؛ شما نمی‌توانید دقیقا مشخص کنید که این خاطره از کجا آمده است.
پروفسور هاو می‌گوید: حافظه بصری ما فقط بر اساس به خاطر سپردن دو یا سه شیء در یک صحنه نیست بلکه بر اساس آمار کلی بقیه صحنه نیز عمل می‌کند. چیزی که مردم ممکن است به عنوان دژاوو یا حس ششم معرفی کنند، چیزی است که شما قطعا از طریق یکی از حواس خود دریافت کرده‌اید اما بخش خودآگاه ذهن‌تان نمی‌داند که آن را دارد.
وی افزود: این اطلاعات به عنوان احساسی به شما می‌رسد که چیزی اتفاق افتاده یا اتفاق خواهد افتاد.
پروفسور هاو می‌گوید یافته‌های او ارتباط نزدیکی با مطالعاتی در مورد دژاوو دارد که تلاش کرده‌اند با نشان دادن فهرستی از کلمات مرتبط مانند در، پنجره و شیشه، خاطرات غیرواقعی را در افراد ایجاد کنند. بعدا، وقتی به شرکت‌کنندگان کلمه‌ای مرتبط با کلماتی که مطالعه کرده‌اند، مثلا کلمه «پنجره» نشان داده می‌شود، برای آنها آشنا به نظر می‌رسد، بنابراین آنها (به اشتباه) باور می‌کنند که قبلا آن را دیده‌اند.
درست مانند آزمایش‌های انجام شده توسط پروفسور هاو، این نوع دژاوو ناشی از جمع‌آوری اطلاعات بیشتر توسط مغز نسبت به آنچه فرد به طور آگاهانه از آن آگاه است، ایجاد می‌شود. حس آشنایی ناشی از این است که مغز به طور ناخودآگاه تشخیص می‌دهد که کلمه «پنجره» از نظر معنایی با کلمات موجود در لیست مرتبط است.
«آکِرا اوکانر»، مدرس روانشناسی در دانشگاه سنت اندروز در انگلیس، چنین مطالعه‌ای را در سال ۲۰۱۶ انجام داد. سپس او از اسکن‌های MRI برای دیدن آنچه در مغز شرکت‌کنندگان اتفاق می‌افتاد، استفاده کرد.
او دریافت که تجربه دژاوو، نواحی پیشانی مغز را که مسئول تضاد حافظه یا بررسی خاطرات ما هستند، فعال می‌کند. او نتیجه گرفت که دژاوو ممکن است نتیجه تلاش مغز برای حل خطایی بین آنچه فکر می‌کنید قبلا دیده‌اید و آنچه واقعا می‌بینید، باشد.
پروفسور برکوویچ می‌گوید: مغز بسیار پیچیده است و دژاوو، مغز شماست که به شیوه بسیار پیچیده خود رفتار می‌کند.