حق آبه قم به هدر می‌رود/ نظام آبیاری قم ثبت ملی نشده است

وضعیت آب قم از گذشته تا امروز در چهارصد و ششمین نشست بنیاد قم پژوهی مورد بررسی کارشناسان و قم پژوهان قرار گرفت.
در این نشست احمد نیک سخن، کارشناس و مسئول سابق اداره آبیاری کشاورزی استان قم به بیان تاریخچه و سابقه آب، حق آبه ها و میزان سهام آب انهار در استان قم پرداخت.
مطالب ارائه شده به عنوان تاریخ و فرهنگ شفاهی استان قم حائز اهمیت است که بنیاد قم پژوهی در صدد گردآوری و ثبت این اطلاعات به عنوان غنای بالای فرهنگ قم در بهره مندی از آب و حق آبه ها می باشد بنابراین برگزاری چنین نشست هایی از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه با از دست رفتن چنین افرادی بخش مهمی از تاریخ استان قم از دست خواهد رفت.
کارشناس ومسئول سابق اداره آبیاری کشاورزی قم در این نشست با اشاره به تاریخچه وضعیت آب کشاورزی و آب اندازی رودخانه و انهار قم و نیز نحوه توزیع آب کشاورزی در تقسیمات گفت: رودخانه انار بار قم در حدفاصل نهرروستای دودهک تا انهار 11گانه قم به نام رودخانه اناربار قم نامگذاری شده است و از حوزه نیمه ور محلات تا روستای دودهک به نام رودخانه لعل بار است که از آخرین نهر 11 گانه قم به پایین به رودخانه قمرود معروف است.
احمد نیک سخن افزود: این رودخانه تا زمانی که دارای آب کافی باشد قسمت بالادست و پایین دست همزمان می توانستند از آب رودخانه استفاده کنند ولی زمانی که آب به اندازه کافی نباشد بر اساس یک قانون و عرف محلی رسوم و قدیمی موجود اقدام به تقسم بندی و توزیع آب می کنند.
وی خاطر نشان کرد: در ایام کم آبی، واحد آبیاری اداره کشاورزی قم طی درخواستی از سوی کشاورزان به انهار بالادست رودخانه یعنی انهار 27 گانه که در قسمت بالادست و انهار11گانه در وسط رودخانه (که انهار داخلی و میانی قم است) و بر اساس اعلام به نمایندگان انهار بالادست یعنی حوزه نیمه ور و انهار محمدآباد، حسن آباد و نخجیروان و ... نوشته می شود که آب در شرایط فعلی و کمبود، باید به صورت گردشی تقسیم شود.
وی ادامه داد: بر اساس این درخواست، با حضور اداره آبیاری و تنی چند از نمایندگان کشاورزان و میراب ها، تاریخی اعلام می شود که از آن تاریخ ساعت بهره مندی انهار بالا دست مشخص می شود.
این کارشناس حوزه آب بیان داشت: بر اساس اسناد موجود، کشاورزان قمی یک حق آبه از قسمت بالادست دارند که در گردش 9 و 2 می باشد، بدین معنا که 9 روز حوزه نیمه ور و دو روز حوزه قم آب می گیرند که هنگام بازشدن راه آبها برای ورود به انهار قم 24 ساعت زمان می برد تا آب وارد انهار قم شود و این یعنی 24 ساعت دوم 9 و 2 روی تقسیم اب 5 و 6 ( یعنی 5 روز حوزه انهار بالادست و 5 روز حوزه انهار پایین دست و یک روز هم به عنوان «راویه» یا «دُم آب» درنظر گرفته می شود) می افتد.
نیک سخن جریان 5 و 6 تقسیم آب را دارای سابقه چندین ساله عنوان کرد که بر اساس دستورو تقسیم امیرکبیر صورت می گرفته و اسناد آن توسط ایشان امضا شده است و افزود: این روند طی سالیان سال بین کشاورزان پذیرفته و قراری محکم شده است و این جریان تا زمانی که آب به حدکافی به انهار بالادست و پایین دست برسد، ادامه دارد تا هر دو حوزه بالا دستی و میانی بتوانند آبگیری کنند ولی در زمان پرآبی این قرارها از بین می رود چراکه همه می توانند به راحتی از آب رودخانه استفاده کرده و از آن بهره مند شوند.
به گفته وی شهر قم 11 نهر دارد و به 11 دشت مانند براوستان، چال هفته، شمس آباد، سیاهرون، هندیجان ، شهرستان و ....تقسیم می شود و تقسیم آب بین این انهار از طریق احداث «وزع» انجام می شود، یعنی نهری که قرار است آب دریافت کند جلوی مسیر آب را گرفته و با توجه به سهم نهر، آب را به سمت نهر مورد نظر هدایت می کند. (انهار داخل قم بر اساس سهام مالکیت و انهار بالا دست برا اساس «سنگ» که هر سنگ 12 تا 14 لیتر در ثانیه است، از آب استفاده می کنند.
وی یادآور شد: انهار بر اساس تقسیمات و سهام و اسناد حق آبه ای که دارای سند رسمی می توانستند آبگیری کنند. چنانچه آب زیاد باشد جریان پیدا کرده و نهر کنده و سراجه از آن آبگیری می کنند و این نهر شامل 11 نهرروستا بوده که ابتدایشان روستای حصارسرخ، اسلام آباد، مومن آباد، نوارون و... است و آنها نیز بر اساس تقسیمات و قراردادهای داخلی کشاورزان این منطقه با ورزع بندی تقسیم می شود و پس از نهر کنده به ترتیب انهار نهر البرز ، قمرود ، قلعه سلطان باجی و ملک آباد و...آب می گیرند.
نیک سخن در پاسخ به سوالی که چگونه می شود راهکاری برای این مشکل پیدا کرد، گفت: اداره اّبیاری این انهار را یکپارچه سازی کرده است و سالها پیش بندی به نام بند انحرافی 19 دی را احداث کرد و این انهار در کانالی در نزدیکی پل پردیسان، حوالی چال هفته قرار دارد.
وی با انتقاد از وضعیت نامناسب این کانال در سالهای اخیر افزود: این کانال اکنون به گنداب تبدیل شده و حتی فضای فیزیکی و ساختمان آن نیز محلی برای نگهداری گوسفندها شده است. برای احداث این بند دولت هزینه های زیادی کرده است و اکنون تبدیل به خرابه ای شده که در شان استان قم نیست.
وی یادآور شد: قم در زمان پر آبی 4 تا 4.5 متر مربع آب دارد ولی الان این حق آبه به هدر می رود و کسی پاسخگو نیست همچنین این بند سرمایه دولت و مردم است که اکنون بدون متصدی و مسئول رها شده است.
نیک سخن با اشاره به اینکه تقسیم آب از زمان امیرکبیر صورت می گرفته و سهم بهره مندی هر روستا از آب چقدر بوده و چقدر باید پول پرداخت می کردند بر اساس دستور شخص امیرکبیر بوده است، افزود: دهانه کانال بر اساس سهم 32 هزار و 700 مترمربعی استان قم تنظیم و ساخته شده است.
وی در ادامه سخنان خود تاکید کرد: تمام انهار قم دارای پلاک ثبتی است که مبدا، مقصد و مظهر آن مشخص است و حتی بعضاً در اسناد آن مشخص شده است که از چه پلاک هایی عبور می کند ولی متاسفانه بر خلاف برخی استانها نظام آبیاری قم هنوز ثبت ملی نشده است.
وی بیان داشت: در مورد شغل میرابی و نظام آبیاری در گذشته دسته بندی های مختلفی مانند میراب یک، میراب دو، و سرمیرآب وجود داشته است که سرمیراب وظیفه نظارت بر کل آب را داشته است یا میراب دوم آب را تحویل می گیرد و به میراب سوم جهت نظارت می دهد و سپس بین آب بر ها تقسیم می شود.
نیک سخن اضافه کرد: متاسفانه مسیر نیمه ور تا کاج محمد آباد را اشتباها رودخانه قمرود نامگذاری شده است که این نام درست نیست و باید اصلاح شود چراکه آشنایی و اصلاح اسامی بسیار مهم است تا نسل آینده نیز نام های این انهار را به درستی بداند .
وی با اشاره به برخی نامگذاری های اشتباه انهار قم گفت: از نیمه ور محلات تا روستای کاج محمدآباد به اشتباه رودخانه قمرود گفته می شود در حالی که از نیمه ور تا دودهک بر اساس اسناد حاکمیتی ثبتی بخش 8 به نام رودخانه لعل بار می باشد و از دو دهک تا انتهای تنهار یازدهگانه، رودخانه اناربار قم است و از انتهای نهر تنه پایین، کنده سراجه تا اسماعیل آباد و فرج آباد و پل دلاک رودخانه قمرود است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: یکی از معضلات این است که شهرداری از بعضی از انهار برای فاضلاب استفاده می کند و این اقدام موجب ایجاد تعفن و بوی شدید نامطبوع در فصول گرم سال و عدم آبرسانی شده است.
نیک سخن در ادامه به پرآبی رودخانه قم در گذشته اشاره کرد و افزود: در سال های اخیر مردم برای آنکه مانع ایجاد آب به داخل بازار شوند مجبور بودند تا با گونی های شن در جلوی مسجد امام حسن عسگری(ع) سد بسازند و آب رودخانه به بالای دیوارهای ساخته شده اطراف آن می رسید و در شهر جاری می شد و حال سوال اینجاست اینهمه آب کجاست؟ و چرا اکنون مردم با کمبود آب مواجه هستند در حالیکه با اجرای آب اندازی و سیستم 2 و 9 و همچنین نظارت کامل می شود تا حدودی مشکلات کم آبی اراضی را مرتفع کرد.