بررسی روند نابودی یک باغ هزار و صد ساله در قم

کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران در این جلسه بر اساس گزارشی از پایان نامه کارشناسی ارشد خود در این زمینه گفت: این پایان نامه در پنج فصل جمع آوری و تدوین شده است که در فصل نخست آن به کلیات پرداخته شد و معنای باغ، پردیس و باغ ایرانی مورد بررسی قرار گرفت.
خشایار نصرتی با توجه به پیشینه قم بر اساس منابع اطلاعاتی موجود، گفت: شهر قم باغ شهری به معنای واقعی بوده است و باغ سالاریه به عنوان باغی شاخص در گذشته ریه شهر محسوب می‌شده است. هنوز قدیمی‌ترها تا دهه‌های شصت و هفتاد نیز آن را به یاد می‌آورند ولی اکنون جوانان و نوجوانان دهه هشتاد و نود هیچ اطلاعاتی از آن ندارند و الان چیزی از این باغ باقی نمانده است و تا سه سال آینده با توجه به تغییر کاربری‌های آن چیزی از آن باقی نخواهد ماند.
وی یادآور شد: در فصل دوم به تاریخ و جغرافیای قم، توپوگرافی آب و هوا و پوشش گیاهی قم پرداخته شده و در آن سفرنامه‌ها، باغات و باغ ایرانی و چهارباغ مورد بررسی قرار گرفته است.
وی ادامه داد: چیستی باغ سالاریه، تفاوت آن با باغ زنیبل آباد، قدمت و نحوه نامگذاری و خانواده‌های مالکان آن در فصل سوم مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم نیز بازشناسی، تحلیل، تأثیر و تحول باغ سالاریه، سیر تطورات آن در دوره‌های مختلف تاریخی بیان و در فصل پنجم نیز نتیجه‌گیری این مباحث ارائه شده است.
نصرتی افزود: با توجه به اینکه خود شهر قم در آن دوره نسبت به دیگر شهرهای کشور مساحت زیادی نداشته است گفت: باغ سالاریه نسبت به شهر قم که جمعیت زیادی هم نداشته مساحت قابل توجهی داشته است.
وی در خصوص معنای باغ ایرانی افزود: باغ‌های ایرانی با پیدایش قنات پیوند خورده‌اند و اولین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌های شکل گرفته‌اند و باغ سالاریه نیز دارای چنین ویژگی بوده و در خود این باغ در یک دوره زمانی سیر تکامل را پیموده و به تدریج بناهایی به آن اضافه شد که بعدها تخریب شده‌اند.
وی بیان داشت: در پیشینه پژوهش گفته شده است که قصد ما از این بازشناسی و سیر تحول و پرداختن به موضوعاتی همچون هویت چه بوده است و و حذف آن چه معضلاتی را برای شهر دربرخواهد داشت.
به گفته وی مالک این باغ در دوره فتحعلی شاه قاجار میرزا ابوطالب مجتهد قمی بوده است وی در زمان مالکیت به توسعه بیشتر باغ همت گماشت.
نصرتی اضافه کرد: در گذشته باغ از محدوده شهری به اندازه نیم فرسنگ فاصله داشت و با توجه به اینکه هر فرسنگ شش کیلومتر است فاصله باغ سالاریه تا قم سه کیلومتر بوده است. وی اضافه کرد مساحت باغ در سال ۱۳۱۱ ش حدود ۲۰۰ جریب بوده است و چون هر جریب برابر با یک هکتار است، در نتیجه مساحت تقریبی آن دویست هکتار بوده است.
وی باغ قلعه صدری و کرباسی را از دیگر باغ‌های هم‌تراز باغ سالاریه در قم عنوان کرد و گفت: تا قبل از پیدایش باغ قلعه صدری، باغ سالاریه در دوره اولیه آن، از باغ‌های شاخص قم بوده است.
وی در خصوص علت نامگذاری و وجه تسمیه این باغ چنین گفت: این باغ همان باغ زنیبل آباد است که بعدها به دلیل علاقه زیاد سید محمد باقر متولی باشی به فرزندش (سالار التولیه) به باغ سالاریه نامگذاری شد و برخی منابع علت نامگذاری آن را نامیدن ساختمان داخل باغ به سالاریه حکایت می‌کند که سپس نام ساختمان یعنی سالاریه بر قسمت زیادی از باغ زنبیل آباد سابق اطلاق گردید ولی در هیچ منبعی وجه تسمیه باغ زنبیل آباد قم یافت نشد.


وی در ادامه گفت برخی اقوال حکایت از فوت سالارالتولیه در این باغ در زمان متولی باشی پدر دارند اما چون سالارالتولیه در سال ۱۳۲۲ دو سال بعد از فوت پدرش در می‌گذرد، نادرستی این حکایات معلوم می‌شود.
این پژوهشگر به تحولات زیاد این باغ از دوره قاجاریه به بعد اشاره کرد و افزود: در زمان پهلوی اول ساختمانی در آن ساخته شد و از دوره پهلوی دوم و بعد از اختلاف مرحوم تولیت با وی به دلیل آنکه از خاندان پهلوی کسی به آنجا رفت و آمد نمی‌کرد، توسعه بیشتری پیدا نکرد.
نصرتی ادامه داد: در پیش از انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) برای تدریس در آن باغ اقامت داشتند و از آن استفاده می‌کردند ولی سپس از لحاظ عمران و آبادانی مورد غفلت و مهجوریت قرار گرفت.
وی افزود: در دوره قاجار میرزا ابوطالب مجتهدی قمی که داماد میرزای قمی بوده و پدرِ مادر میرزا حسین متولی باشی بوده است و هم‌چنین خود میرزا حسین که با ناصرالدین شاه هم دوره بوده و سپس پسرش سیدمحمدباقر همگی همت بر توسعه و عمران باغ داشتند. مرحوم سید محمد باقر متولی باشی در سال ۱۳۲۰ ش فوت می‌کند. جانشین ایشان پسرش سیدابوالفضل تولیت بوده است و مالکیت آن حتی تا بعد از انقلاب نیز ادامه داشته است و ایشان نیز در سال ۱۳۵۸ از دنیا می‌روند و سپس اختیار این باغ به همسر سومش طاهره غفاری می‌رسد.
وی درخصوص شهر قم در فصل دوم اشاراتی داشت و گفت: شهر قم دارای گویش خاص خود بوده و با چند شهر همسایگی داشته است و بر اساس منابع زیادی این شهر از ابتدا شکل گیری مذهبی و شیعی بوده است و از باغ‌های زیادی تشکیل شده بود.
نصرتی در خصوص تعریف باغ ایرانی چنین گفت: «باغی که در آن آب جاری باشد و بنایی به عنوان کوشک در انتهای آن قرار بگیرد و چهار طرف آن را درختان میوه و سایه‌دار محصور کرده باشد، باغ ایرانی محسوب می‌شود. چهارباغ نیز باید در چهارطرف آن درختکاری شده باشد که نمونه آن باغ همایون و باغ ارم شیراز است.
وی خاطر نشان کرد: باغ فین کاشان نزدیک‌ترین چهارباغ ایرانی به قم بوده است که در این پژوهش به نقش آب در معماری باغ‌ها اشاره شده است. در قم باغ‌های زیادی مانند باغ نارنجستان، باغ غیاث آباد، حاج عسکرخان، سیدون، باغ کرباسی، گنبد سبز، باغ دلگشا و ناظم آباد بوده است که همگی از بین رفته‌اند.
وی اضافه کرد: بر اساس متون تاریخی سابقه تاریخی این باغ حداقل به یک هزار و صد سال می‌رسد ولی متاُسفانه تنها یک عکس از کوشک زیبای باغ سالاریه در آن سال‌ها (اوایل دهه سی شمسی) موجود است که آن را نیز یک جهانگرد اروپایی (آلمانی) گرفته است.
 وی گفت: حاج میرزا حسین و سیدمحمدباقر متولی باشی فضای سبز زیادی را در این باغ ایجاد کردند و استخر ذخیره آب و آب انبار برای آن ساخته و دور آن را چینه کشی کردند و هم چنین عمارت بسیار عالی را که لازمه باغ ایرانی بوده است در آن ساختند.
این پژوهشگر افزود: در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ مقدار تقریبی باغ شصت هکتار بوده است و بخشی از آن از بین رفته و بخشی نیز فروخته شده است و از سال ۱۳۸۵ حدود دوازده هکتار از کل این باغ باقی مانده و بقیه نیز موجودیت خاصی ندارد.
وی افزود: با توجه به اینکه باغ مذکور وسعت بسیار زیاد و درختان میوه زیادی نیز داشته است لذا مردم از آن محیط به صورت باغ گردشی استفاده می‌کردند.
وی اشاره کرد: در دوره صفویه این باغ کامل بوده ولی عمارت نداشته است و بناها در دوره قاجار و پهلوی به آن اضافه شده‌اند. بر اساس منابع تاریخی علمای بزرگ و مجتهدان و علمای نامدار آن دوره در تکمیل و آبادانی آن کوشیده‌اند.
وی با اشاره به اینکه اقتصاد شهر قم اقتصاد مبتنی بر کشاورزی بوده است، افزود: به همین دلیل باغ و مزارع زیادی در قم وجود داشته است.
به گفته وی شهرداری در دهه نود موافقت خود را مبنی بر حفظ این باغ اعلام کرد ولی در همان سال با تشکیل کمیسیون ماده پنج بخشی از این باغ از بین رفت و در مرحله دوم نیز کلاً تغییر کاربری داده شد و سال گذشته نیز دچار آتش سوزی شد، درنتیجه چیزی از آن دیگر باقی نمانده است.
این پژوشگر در پاسخ سئوالی گفت: اگر این باغ با همان مساحت و کوشک و بناها و درختان و دیوار چینه‌ای حفظ شده بود، با توجه به پیشینه تاریخی‌اش و با توجه به این که رجال تاثیرگذار تاریخ دویست سال اخیر ایران از جمله امین السلطان و رضا شاه و تیمور تاش و دکترعلی امینی و آیت الله شیخ عبدالکریم حائری و امام خمینی در آن اقامت داشته‌اند و هم چنین چون مالکان آن از بزرگان و علمای قم محسوب می‌شدند، قابلیت ثبت جهانی را داشته است