مهمترین شاخصه قدرت نرم، سرمایه اجتماعی است

نشست دویست و نوزدهم کانون هم اندیشی تعالی و توسعه استان قم (اتاق فکر) با موضوع « بررسی سرمایه اجتماعی و نقش آن در موفقیت  طرح های کلان»  با همکاری مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر برگزار شد.
در این نشست حجت الاسلام والمسلمین علی بنایی رییس کانون هم اندیشی تعالی و توسعه استان قم با اشاره به روایتی از امام رضا (ع)، آن را شالوده و اساس سرمایه اجتماعی دانست و در توضیح روایت گفت:« قال عَلِیُّ بن شعیب دَخَلْتُ عَلَى أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا ع فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ مَنْ أَحْسَنُ اَلنَّاسِ مَعَاشاً؛ قُلْتُ أَنْتَ یَا سَیِّدِی أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی؛ فَقَالَ ع یَا عَلِیُّ مَنْ حَسَّنَ مَعَاشَ غَیْرِهِ فِی مَعَاشِه؛ِ یَا عَلِیُّ مَنْ أَسْوَأُ اَلنَّاسِ مَعَاشاً؛ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ؛ قَالَ مَنْ لَمْ یُعِشْ غَیْرَهُ فِی مَعَاشِهِ؛ یَا عَلِیُّ أَحْسِنُوا جِوَارَ النِّعَمِ فَإِنَّهَا وَحْشِیَّهٌ مَا نَأَتْ عَنْ قَوْمٍ فَعَادَتْ إِلَیْهِمْ یَا عَلِیُّ إِنَّ شَرَّ اَلنَّاسِ مَنْ مَنَعَ رِفْدَهُ وَ أَکَلَ وَحْدَهُ وَ جَلَدَ عَبْدَهُ» . علی بن شعیب گفت: به محضر امام رضا علیه السلام رسیدم امام علیه السلام به من فرمود: ای علی، زندگی چه کسی نیکوتر است؟ عرض کردم: ای سرورم شما از من داناتر به آن هستید. امام علیه السلام فرمود: ای علی، آن کس که زندگی دیگری را در کنار زندگی خویش، خوش بدارد. ای علی، زندگی چه کسی نگون حال‌تر است؟ عرض کردم: شما داناترید. امام علیه السلام فرمود: آن کس که دیگری در سایه زندگی او زندگی نکند. ای علی، با نعمت های الهی نیک برخورد کنید؛ چرا که گریزپایند، خیلی بعید است که نعمتی که از کف رفت باز گردد. ای علی، به راستی بدترین مردم کسی است که از کمک مالی مضایقه کند و به تنهایی غذا بخورد و غلامش را تازیانه بزند.
این فراز از پیام امام رضا (ع) تابلوی تمام عیار سرمایه اجتماعی است. امیدواریم که انشاالله در جامعه بروز و ظهور کافی و وافی از سرمایه اجتماعی و اعتماد را ببینیم.
همچنین در مقدمه این نشست آقای محمودی مدیر پژوهش موسسه آموزش عالی طلوع مهر عنوان کرد: مبنای تشکیل این جلسات با توجه به سابقه  ده ساله اتاق فکر، ابتدا برای ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی میان مدیران استان قم در پیگیری مصوبات سفرهای مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به قم بوده است. در دوره جدید فعالیت اتاق فکر، عمدتا در زمینه ایجاد پشتوانه‌های علمی نظری، ایده پردازی، شناسایی مسائل استان قم و ارائه راه حل‌هایی برای آن‌ها، تبیین فرصت های موجود برای رشد و توسعه استان قم و در صورت نیاز آسیب شناسی وضعیت فعلی است؛ که این فرایند با مشارکت اساتید محترم دانشگاه و حوزه و مدیران و کارشناسان سابق و فعلی استان و کشور انجام می شود.
محمودی با اشاره به سند ملی توسعه استان قم گفت: ردیف 19 بخش راهبردهای توسعه استان قم به «جذب مشارکت وارتقاي نقش تشکلها(اتحادیه ها و تعاونی هاي و سازمان هاي غیر دولتی) در فرآیند توسعه پایدار» تأکید شده است که زیربنای این قبیل راهبردها، بحث سرمایه اجتماعی است.
وی درخصوص موضوع نشست 219 اتاق فکر گفت: ریشه بسیاری از مسائل کنونی استان قم و حتی کشور در مباحث مرتبط با علم مدیریت است که  مباحث داغی را ایجاد کرده است. به همین منظور سلسله گفتگوهایی را در خدمت دکتر حسن زارعی متین استاد تمام دانشگاه تهران و پژوهشگر حوزه مطالعاتی مدیریت خواهیم بود.
در ادامه این نشست دکتر حسن زارعی‌متین گفت: این روزها بحث عدم موفیقت در کارها، جامعه و سازمان ها مطرح می شود. هفت سالی هست که در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران مطرح می کنیم که با این همه هزینه هایی که می کنیم و تعداد بالای دانشگاه ها و این‌همه دانشجو و کارشناس چرا موفق نیستیم. خیلی دوست داشتم مسئولان استانی و کشوری هم در جلسه ما شرکت می داشتند. اگر می خواهیم در سلامتی، نشاط اجتماعی و اقتصاد و سیاست موفق باشیم بایستی به سرمایه اجتماعی بپردازیم و توجه کنیم.
این پژوهشگر حوزه مدیریت افزود: من ابتدا بایستی تعریفی از سرمایه اجتماعی را عرض کنم: سرمایه آن چیزی است که برای ما ارزش افزوده ایجاد می کند. در اوایل قرن بیستم بیشتر تاکید به سرمایه مالی بود یعنی "چه چیزی" داریم؟ ملک، زمین، خانه یا معدن سرمایه مالی محسوب می شد اما امروزه این تعریف کافی نیست؛ این سوال مطرح می شود که چگونه از این سرمایه استفاده کنیم. بعدها سرمایه انسانی مطرح شد یعنی "چه می‌دانیم"؟ مهم است علمی‌ای را بدانیم که برای افراد سرمایه اجتماعی ایجاد کند. یعنی نیاز و تقاضای بازار و جامعه را برآورده کنیم. باتوجه به این تعریف نیمی از دانشگاه ها بایستی برچیده شود چون رشته هایی را دارند که نیاز جامعه نیستند. تا اینکه می رسیم به سرمایه اجتماعی یعنی جوامع و دولت‌هایی موفق ترند که سرمایه اجتماعی داشته باشند. سرمایه اجتماعی برمی گردد به اینکه چه کسانی را می شناسیم، به اعتماد بین افراد و دولت و مردم بر می گردد. به کیفیت روابطی بر می گردد که در خانواده و جامعه است. متاسفانه در طول چند دهه گذشته سرمایه اجتماعی طبق آمار افت کرده است در بین ۱۶۰ کشور رتبه ما ۱۱۲ است. ترکیه بسیار از ما موفق تر است. یک شاخص مقایسه ای در سرمایه اجتماعی، تعداد سازمان های مردم نهاد است. در ترکیه ۲۰۰۰ NGO هست.
دکتر زارعی متین  افزود: سرمایه چهارم سرمایه روانشناختی است. دنیای پیشرفته روی آن کار می کند. ۴ مولفه برای آن تعریف می کنند اولین شاخص اش خودکارآمدی است. دومین شاخص، امید است. سومین شاخص، خوش بینی است، اینکه ما اتفاقات را به تلاش های خودمان نسبت دهیم. چهارمین مولفه، تاب آوری است. یعنی شما بتوانید بحران ها را پشت سر بگذارید و انعطاف داشته باشید. سرمایه روانشناختی به آن صفات روانشناختی بر می گردد که شما را به آن می شناسند. یعنی آیا آدم تاب آوری هستی؟ خوش بین هستی؟ اعتماد به نفس داری؟ امیدوار به آینده هستی؟
وی سپس گفت: پنجمین سرمایه، سرمایه معنوی است. یعنی احساس تکلیفی که فرد می کند. مثلا می گوییم کار برای خدا به همان سرمایه معنوی بر می گردد. فرد اگر کارش مهم باشد احساس می کند خودش هم مهم است و این می شود سرمایه معنوی. این احساس معنوی لذت هم برای ما می آورد، یعنی انگیزه برای ما ایجاد می کند. سرمایه معنوی همه سرمایه های چهارگانه را تحت تاثیر خودش قرار می دهد و مثل یک چتر روی همه آنها قرار دارد.
استاد تمام دانشگاه تهران با طرح این سوال که فایده سرمایه اجتماعی چیست؟ گفت: جاهایی که سرمایه اجتماعی بالاتر است جرم و جنایت و طلاق و بزهکاری کمتر است. در سال های قدیم بزرگترهای محله و روحانی محل سرمایه اجتماعی ایجاد می کردند و کانون حل اختلاف بودند و قلبها را بهم نزدیک می کردند. کارکنان، دارایی نیستند بلکه هزینه هستند. اصلا بیشتر تعدیل ها و بیکاری ها بخاطرهمین است؛ چرا؟ چون که آنها تبدیل به منابع انسانی نشده اند. منابع انسانی یعنی بتوانند در مشکلات راه حل ارائه بدهند و راهگشا باشند. تخصص داشته باشند و کارهایی انجام بدهند که هر کسی نتواند اینکار را انجام دهد. اما در نهایت می توانند سرمایه اجتماعی شوند.
وی گفت: آن کشوری سرمایه اجتماعی دارد که وقتی با بحرانی روبرو شد مردم داوطلبانه به صحنه می آیند و همه سرمایه شان را اهدا می کنند. من دیگرمثال نمی زنم که وقتی زلزله بم شد چه اتفاقی افتاد! سرمایه اجتماعی "سرمایه" است، چون ماهیتی مولد دارد؛ یعنی مثلا فردی که دارای سرمایه اجتماعی است می تواند به مجلس برود، به دولت راه پیدا کند و در جامعه اثرگذار باشد. فاکتور اجتماعی بودنش یعنی هیچکس به تنهایی سرمایه نمی شود، بلکه سرمایه در دل انجمن ها و هیات هاست افراد در کنار هم سرمایه اجتماعی تشکیل می دهند. الان در رزومه ها دنبال سرمایه اجتماعی می گردند نه تعداد کتاب و مقاله. آیا عضو انجمن خیریه هستی؟ آیا فعالیت های داوطلبانه دارید؟
  ابعاد سرمایه اجتماعی دو بُعد است ذهنی و عینی. بُعد ذهنی یعنی در جامعه چقدر اعتماد وجود دارد؟ در تمام مهد کودک ها مسابقه 9 صندلی و ده نفر اجرا می شود؛ در ژاپن هم اجرا می شود ولی تفاوت در اینجاست که در ایران وقتی سوت زده می شود نه نفر باید نشسته باشند و برنده هستند و کسی که بیرون افتاده بازنده است. ولی در ژاپن اینجور به بچه ها یاد می دهند که وقتی معلم سوت می زند همه ده نفر توی 9 تا صندلی جا شده باشند و بهم کمک کنند کسی بیرون نماند یعنی روحیه تیم مداری را آموزش می دهند ولی ما رقابت را آموزش می دهیم و موفقیت فردی را. خود این مثال گویای تفاوت ما با کشورهای پیشرفته دنیا است.
دکتر زارعی متین افزود: اعتماد، مشارکت داوطلبانه، تعاون، فرهنگ قوی، هنجارهای مشترک از ابعاد ذهنی سرمایه اجتماعی است. بُعد عینی آن بر می گردد به تعداد انجمن‌ها و باشگاه‌ها، هیات‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد. خانواده مهم‌ترین رکن سرمایه اجتماعی است؛ اصلی روانشناسی است که هرچه تقویت شود تکرار می‌شود و با همین اصل فرهنگ‌سازی رخ می‌دهد. درباره اهمیت سرمایه اجتماعی تحقیقاتی در ایران انجام شده مثلا هرجا سرمایه اجتماعی بالا بوده بهره وری هم بالا بوده؛ و هرجا سرمایه اجتماعی بالا بوده جرم و جنایت و طلاق و بزه پایین بوده است. شادی و نشاط هم تحت تاثیر سرمایه اجتماعی هستند. یکی از دلایلی که ایرانی ها آلزایمر می گیرند نبود سرمایه اجتماعی است. صله رحم عمر را طولانی می کند، چون سرمایه اجتماعی ایجاد می کند.
این پژوهشگر برتر رشته مدیریت با طرح این پرسش که سرمایه اجتماعی در سازمان چه کارکردی دارد؟ گفت:  یادگیری نتیجه فعالیت جمعی است، هدف مشترک می سازد و سازمان را به یادگیرنده تبدیل می کند. تیم‌مداری و مبارزه با سکوت یا بی تفاوتی تحت تاثیر سرمایه اجتماعی است.  خلاقیت، نوآوری و کار آفرینی هم تحت تاثیر سرمایه اجتماعی است. مهمترین مولفه فرهنگ سازمانی مطلوب، سرمایه اجتماعی است. آدم های توانمند برای سلامتی برنامه دارند. دانشمندانی مانند وبر، ویلیام جیمز، دورکیم و پارسونز و حتی متفکران ایرانی مانند ابن خلدون و شهید مطهری می گویند مهمترین کارکرد دین کارکرد اجتماعی دین است. چقدر در اسلام تاکید بر اخوت، نوعدوستی، صله رحم و تعاون شده است. پس چرا در ایران و جامعه ما وضع اینطور است؟ سرمایه اجتماعی ما چهل پنجاه سال قبل بهتر بوده ولی امروزه بسیار ضعیف شده چرا؟ چون سرمایه اجتماعی بیشتر از آنکه با دین ارتباط داشته باشد با تدین و دینداری و رفتار متدینانه ارتباط دارد. مشکل ما از شکافی که میان دین و دینداری ایجاد شده است.
این استاد تمام دانشگاه تهران  با اشاره به وضعیت جمعیتی کشور و پیری جمعیت در ادامه افزود:  من می‌خواهم به نتایج یک تحقیق ۷۵ ساله اینجا بیان کنم که چه عواملی موجب سلامتی و طول عمر می شود؟ در سال ۲۰۱۲ اولین کتاب از این تحقیق چاپ شده است. ۷۲۵ خانوار را ظرف ۷۵ سال بررسی کردند در تمام ابعاد و هنوز برخی از آن خانواده ها در سن ۹۰ سالگی زنده هستند. مهمترین پیام این پژوهش این بوده است که روابط خوب باعث شادمانی و سلامتی در سن 7 تا 80 سالگی می شود. روابط خوب در درجه اول با مادر، بعد با پدر، سپس با خانواده و بعد از آن با همکاران در سن پیری موجب شادمانی و نشاط می شود. دومین پیام این بوده که کیفیت، بسیار مهم تر از کمیّت بوده است. افراد با روابط خوب در مواجهه با بیماریها تاب آوری خوبی نشان دادند و مانع پیری زودرس می شود. نتیجه خیلی خوب دیگر این تحقیق این است که روابط خوب نه تنها از جسم ما بلکه از مغز ما نیز محافظت می کند. یعنی جلوگیری از آلزایمر را موجب می شود. جامعه ما پیر است و هنوز کار جدٌی برای مقابله با آن نکرده ایم. ما برای کودکان مهدکودک داریم، لازم است برای سالمندان نیز مدرسه سالمندان تشکیل بدهیم با انواع برنامه های مختلف در طول روز. چون آدم ها نیازهای گوناگونی دارند و بسیار نتایج مثبتی دارد. و بدترین کار، خانه سالمندان است که عمر فرد را کاهش می دهد. من همانطور که برای بچه ها مدرسه کسب و کار پیشنهاد داده ام، همیشه من به دوستان خودم پیشنهاد می کنم برای بازنشستگی خودتان برنامه های مختلف اجتماعی داشته باشید زیرا خانه نشینی عمرتان را کم می کند. فعالیت اجتماعی را افزایش بدهید. باید بازنشسته ها را جذب کرد. چون جامعه ایران پیر است و نیاز به این کار خیلی ضروری است.
دکترزارعی متین با اشاره به انواع مدارس موجود در نظام آموزش عمومی کشور به نتایج کنکور سراسری سال 1401 اشاره کرد و فاصله موجود در رتبه‌ی دانش آموزان مدارس دولتی، غیردولتی، عادی و تیزهوشان را قابل انتقاد دانست.
وی در پایان افزود: دو مولفه اصلی سرمایه اجتماعی، اعتماد و مشارکت داوطلبانه‌ی فعال است که خود این ها تحت تاثیر چهار عامل تاثیرگذار بر سرمایه اجتماعی است: شفافیت، صداقت، عدالت و ثبات اقتصادی. جامعه برای موفقیت به دو قدرت نیاز دارد، یکی قدرت سخت که همان قدرت نظامی است، یکی هم  قدرت نرم، که مهمترین شاخصۀ قدرت نرم،  سرمایه اجتماعی است. ما اگر موفقیت و بهره وری، سلامتی و طول عمر، مدیریت موثر در بحرانها، نشاط اجتماعی، پدافند غیر عامل و اخلاق اسلامی می خواهیم همه در گرو سرمایه اجتماعی است. ایشان بیانات اخیر مقام معظم رهبری در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور را در ارتقای سرمایه اجتماعی بسیار حائز اهمیت برشمرد و تأکید معظم له به ایفای نقش پدرانه از سوی ائمه جمعه برای همه افراد جامعه که ممکن است در ظاهر هم تفاوتهایی با یکدیگر داشته باشند را موجب ارتقای سرمایه اجتماعی در کشور دانست.
وی افزود: سرمایه اجتماعی بایستی موفقیت اش با موفقیت جامعه نیز همسو باشد و سازگاری داشته باشد. ما گروه هایی را داریم که اصطلاحا گروه های زیر زمینی به حساب می آیند که اعتماد و مشارکت داوطلبانه و اعتماد بالایی هم دارند اما سرمایه اجتماعی آنها همسو با جامعه نیست و حتی در تضاد منافع ملی و اجتماعی است. در یک تحقیق آینده پژوهی آمدند گفتند ۵ سال آینده ایران با چه چالش هایی روبرو خواهد بود؟ یکی از آنها بحث قومیت هاست که سرمایه اجتماعی بین خودشان قوی است و خودشان را از جامعه جدا می بینند. یکی از دلایل افت سرمایه اجتماعی پایین بودن نرخ پذیرش تفاوت هاست. برخی فقط خودشان را می بینند. این عامل موجب کاهش سرمایه اجتماعی می شود. بایستی فضای باز سیاسی و اجتماعی تشکیل دهیم تا همه نظرها  گفته شود و همه صداها شنیده شود.
در ادامه این جلسه اعضای حاضر در اتاق فکر به بیان نظرات خود درباره: تأثیر تلاطم های بین المللی بر ثبات اقتصادی به عنوان یکی از عوامل سرمایه اجتماعی؛ نقش آموزش و پرورش در یادگیری مشارکت؛ تغییر ریل دشمن از جنگ سخت به جنگ نرم بدلیل پیروزی ما در جنگ سخت و ضعف داشتن ما در جنگ نرم؛ پرداختند.